ELEGANTIE
V 15, 1: Hiare est aliquid sua se sponte ex externa aliqua vi diffindere, ut ‘tellus estu et ligna ariditate aut nimio calore hiant’
DEFINIZIONE
Aprire, spalancare
FREQUENZA
- De vero bono I 2, 4: «Hic stupet attonitus rostris, hunc plausus hiantem» (cit. Verg. Georg. II 508)
- Gesta Ferdinandi: I 11, 16 («Unum preterea Granate, cuius in medio pictum erat granatum – […] – hians et phenicea grana exerens»). II 15, 4 («Nunc ea triremis predam e faucibus lupi hiantis ac iam iam rapientis eripuit»)
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
ThlL VI/3: 2809-2813, s.v. hio: «i. q. apertum (diductum, fissum) esse ita, ut locus vacuus […] fere i. q. hiscere, se aperire […]», ma anche con il significato di “aprire” la bocca (in comune con hisco) e, quindi, “sbadigliare” (oscitare) o “rimanere a bocca aperta” (obstupesco, miror etc.). In epoca tardo-antica non si registrano particolari mutamenti linguistici dal momento che i valori di hiare rimangono invariati: “aprire” o “aprirsi” (Non. De comp. doctr. II, s.v. discedere: «Discedere, hiare, dividi, distendi»; De comp. doctr. IV, s.v. hiare: «Hiare est aperiri. Sallustius Hist. lib. IV: atque hiavit humus multa vasta et profunda [Sall. Frg. 17]»), “stupirsi”, “ammirare” (Serv. Georg. II 508: «[…], hunc plausus hiantem] sensus: hic audent contionari et in rostris conventum populi favoremque miratur»; Non. De comp. doctr. IV, s.v. hiare: «Hiare, mirari, stupere. Vergilius Georg. lib. II: hunc plaussus hiantem / per cuneos geminatus enim plebis que patrum que [Verg. Georg. II 508-509] et Aeneidos lib. VI: inceptus clamor frustratur hiantis [Verg. Aen. VI 493]»), “rimanere senza parole a bocca aperta” (Diomed. Ars grammatica I, De inchoativa verborum specie]: «est praeterea hio hias, ex quo iterativum figuratur hieto hietas; inchoativum vero figuratur, hisco hiscis cum dicimus. Sed quamquam ita se habent, tamen plus inesse videtur in eo quod est hiscere quam hiare: hiat enim qui ore patet vel tacitus, quod et in rebus fictis animadverti potest, hiscere vero incipere loqui»).
LATINO MEDIEVALE
Hiare è connesso a sinonimi quali aperiri, rumpi, scindi, ma anche a perifrasi come os aperire (spesso nel senso di oscitare, “sbadigliare”) e a nuovi significati come ardere, desiderare (“bramare”, “desiderare ardentemente”) e deficere (“essere bisognoso”). Si veda Papias Elem., s.v. hyare: «Hyare, aperire, videre, invadere, patere, unde inchoativum hisco hiscis», s.v. hians: «Hians, os aperiens, ardens, amplians»; Hug. Der. H 44, 1, s.v. hyo: «Hyo -as, idest os aperire, et est tractum a feris, quarum aviditas oris apertione monstratur, unde et ponitur quandoque pro desiderare, quandoque pro defìcere: tractum a canibus qui, quando defìciunt, hyant; et pro fatigari, similiter tractum a canibus, et pro rumpi vel scindi vel aperiri quecunque res sit»; Johan. Balb. Cath., s.v. hio: «Hio <->as <->avi <->are, idest os aperire, et [non] est tractum a feris, quarum aviditas oris apercione monstratur, unde et ponitur quandoque pro desiderare, quandoque pro defìcere, et est tractum a canibus qui, quando defìciunt, hiant; et pro fatigari eciam ponitur, similiter tractum est a canibus, et pro rumpi eciam ponitur vel scindi vel aperiri quecumque res sit»; Eber. Grec. XIII 39: «Semper hians patulum liquet esse, patens quod ad horam / Dic patulas aures, oculos dic esse patentes», XV 126: «Oscitat ore hians, […]».
LATINO UMANISTICO
Perotti, Nebrija e Calepino, non mostrano di recepire in toto l’insegnamento dell’autore delle Elegantie dal momento che per hiare annoverano altresì il significato di “aprire la bocca”. Su Perotti, vd. lib. I epig. 51, 15: «Hiatus enim oris apertio dicitur, ab hio verbo, quod significat propria sive externa aliqua vi discindor, ut tellus aestu, lingua nimia ariditate aut nimio calore hiare dicuntur» (Cornu Copiae VII, p. 22, dove in nota è esplicitato il riferimento a Eleg. V 15). Su Nebrija, s.v. hiare: «abrir la boca» (“aprire la bocca”) e «henderse algo» (“fendersi” o “aprire” qualcosa). Su Calepino, s.v. hio: «Nam ab oris sono cum aperitur os tractum videtur. Unde et pro sponte vel aliqua vi extrema aperiri sive scindi ponitur hiare, ut ‘ligna hiant ariditate et tellus aestu’ [cf. Vall. Eleg. V 15, 1]».
NOTA CRITICA
V. intende distinguere i valori di hiare (“aprire”) da quelli di hiscere (“aprire” la bocca: cfr. la scheda su Hisco). Tuttavia, egli finisce per esasperare questa distinzione riducendo le possibilità semantiche del primo verbo (che già in epoca classica poteva essere associato alla bocca, così come hiscere).