ELEGANTIE

V 15, 2-3: (2) Hiscere est tantum oris et quidem humani accipiturque pro eo quod est loqui aut os aperire ad loquendum, sed fere per negationem, ut ‘coram illo non auderes hiscere’ [cfr. Antidotum in Facium IV 1, 48 e IV 10, 23], ‘quid nunc habes, quod hiscere audeas?’ [Antidotum in Facium II 9, 15]. (3) Ovidius tamen poetice dixit: «hiscere nempe tibi terra neganda foret» [Ov. Epist. VI 144]

DEFINIZIONE

Aprire la bocca (per parlare)

FREQUENZA

  • De libero arbitrio 539-540: «Digna Apolline oratio; quid poterit adversus haec Sextus hiscere?»
  • De falso credita Constantini donatione IX 31: «Quod quia vos non potestis, ego e contrario docebo ad ultimum usque diem vitae Constantinum et gradatim deinceps omnes Caesares possedisse, ut ne quid habeatis, quod hiscere possitis»
  • Epistola contra Bartolum VII 6: «[…], ut nemo contra hiscere audeat ac dicere alio modo esse faciendum»
  • Raudensiane note II 2, 63: «Deinde subdit precepta imitationis, post que de imitatione non hiscere molestissimum foret»
  • Antidotum in Facium II 9, 15 («Quid habes nunc, fatuissime, quod contra hiscas?»). IV 1, 48 («Antonius nihil hiscere in contrarium ausus est»). IV 10, 23 («Nimirum tunc mutus sum, nihil grece fari, nihil latine hiscere audeo»)

CORRISPONDENZE

LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO

In età classica, hiscere condivide (parzialmente) i medesimi significati di hiare, cioè “aprire”/“aprirsi” (ThlL VI/3: 2831-2832, s.v. hisco: «i. q. hiare incipere, scindi, dirumpi, aperiri») e “aprire” la bocca per parlare («i. q. os aperire ad loquendum, loqui incipere, muttire […], verba abrupta emittere […] sim. […] accedit ad notionem loquendi […]; canendi […]»). In epoca tardo-antica non si registrano mutamenti linguistici giacché il verbo continua a essere inteso con le accezioni di “parlare” (Serv. Aen. III 314: «subicio, et raris turbatus vocibus hisco] […] ‘hisco’ hic loquor»; Non. De comp. doctr. II, s.v. hiscere: «Hiscere est proprie loqui») e “scindersi” (Serv. Aen. I 123: «accipiunt inimicum imbrem rimisque fatiscunt] abundanter aperiuntur; ‘fatim’ enim abundanter dicimus, unde et adfatim, hiscere autem aperiri, verbum frequentativum ab hiare»; Georg. I 180: «[…], neu pulvere victa fatiscat: […], fatiscat autem significat ‘adfatim hiscat’»; Diomed. Ars grammatica I, De inchoativa verborum specie]: «est praeterea hio hias, ex quo iterativum figuratur hieto hietas; inchoativum vero figuratur, hisco hiscis cum dicimus. Sed quamquam ita se habent, tamen plus inesse videtur in eo quod est hiscere quam hiare: hiat enim qui ore patet vel tacitus, quod et in rebus fictis animadverti potest, hiscere vero incipere loqui»).

LATINO MEDIEVALE

Continuano a valere i significati di cui sopra: “aprire la bocca”, “parlare” (Papias Elem., s.v. hiscere: «Hiscere, os aperire, loqui, […]», s.v. hiscit: «Hiscit vir loquitur eo quod velit loqui et non possit quasi hiare incipiens»; DMLBS, s.v. hiscere: «to utter») e “aprire” (Papias Elem., s.v. hiscere: «Hiscere, […] findere», s.v. hisci: «Hisci, aperui»; Du Cange, s.v. hiscere: «Hiscitur, dividitur»; DMLBS, s.v. hiscere: «to gape, split open»).

LATINO UMANISTICO

Le Ver (s.v. hisco) sovrappone i valori di hio e hisco: «.i. ouvrir la bouche ou estre ouvert, fendus crevés .i. os aperire, patescere, incipere hiare, findi et est inchoativum de *hio, hias et deberet facere hiasco .ascis, sed causa vitandi hiatum facit hisco .scis et componitur». I successivi grammatici evidenziano per hiscere soprattutto il significato di “parlare”, come Perotti (lib. I epig. 51, 15: «[…].  Hinc [scil. ab hio] fit hisco verbum, quod proprie significat submisse loquor sive os ad loquendum aperio. Plautus: Ne hiscere quidem audet [Plaut. ?]. Virgilius: Vix pauca furenti / subiicio et raris turbatus vocibus hisco [Verg. Aen. III 313-314]. Ponitur etiam aliquando pro stupeo, miror, dubito, quemadmodum hio. Nevius: Hiscit, dubius est quid agat [Naev. ?]. Virgilius: Hinc plausus hiantem / Per cuneos geminatus enim plebis que patrum que [Verg. Georg. II 508-509]. Idem: Incertus clamor frustratur hiantis [Verg. Aen. VI 493]. Reperitur tamen hisco aliquando pro aperior, sicut compositum eius dehisco pro eo quod est deorsum aperior. Ovidius: Hiscere nempe tibi terra neganda foret [Ov. Epist. VI 144]. […]»), Nebrija (s.v. hisco: «boquear e abrir la boca») e Calepino (s.v. hisco) che, sebbene all’inizio riconduca l’accezione caratteristica di hio (“sbadigliare”) a hisco, elenca successivamente i significati propri del verbo incoativo, sostanziandoli con citazioni riprese dal Cornu Copiae di Perotti.

NOTA CRITICA

In epoca classica hio e hisco sono recepiti come verbi caratterizzati da loro proprie accezioni, ma al contempo in parte sovrapponibili (“scindersi” e anche “aprire” la bocca, valore quest’ultimo che per hiare va inteso nel senso di “rimanere con la bocca aperta”, mentre per hiscere nel senso di “cominciare a parlare”), una tendenza che nel tempo porta alla completa sovrapposizione dei valori tipici di entrambi i verbi. Obiettivo di V. è quello di ricondurre hiare e hiscere alle definizioni che egli riconosce come distintive dei due termini e, in questa maniera, evitare disordini di carattere semantico.