ELEGANTIE

V 49, 1 e 3-8: (1) Circumsto et circumsisto utrumque facit circumsteti, sed primum pro circundo, alterum pro invado et irruo et quasi terrificatione aggredior. […] (3) Idem: «at fessi tandem cives infanda furentem / armati circumsistunt» [Verg. Aen. VIII 489-490]. (4) Et alibi: «at me tum primum sevus circumstetit horror» [Verg. Aen. II 559]. (5) Quintilianus in Apes pauperis: «Cum me evocasset subito trepidum totoque fortune sue strepitu circumstetisset» [Ps. Quint. Decl. XIII 4]. (6) Nonnunquam non terrificandi, sed terroris auferendi gratia ponitur, ut Cesar in Commentariis: «siquis graviore vulnere accepto deciderat, circumsistebant» [Caes. Gall. I 48, 6], hoc est socii iacentem exhortabantur, tela hostium arcentes. (7) Nonnunquam etiam ut circumsto accipitur, ut apud eundem: «et mercatores in oppidis vulgus circumsistat quibusque ex regionibus veniant quasque ibi res cognoverint pronuntiare cogat» [Caes. Gall. IV 5, 2]. (8) Quo etiam modo apud Quintilianum accipi potest

DEFINIZIONE

  1. Assalire
  2. Aiutare, venire in soccorso
  3. Circondare, stare intorno (sinonimo di circumsto)

FREQUENZA

  • Gesta Ferdinandi: II 3, 1 («Mox cum in cubiculum rex introisset multusque de his rebus ab iis qui circumsistebant eum sermo haberetur»). II 9, 10 («duo ex primoribus Castellanorum equitum cadunt cum aliquot sociorum, sed eo acrius ceteri ingruunt et presidem, […], circumsistunt»)
  • Antidotum in Facium: II 6, 3 (cit. Hist. III 73: «‘Flavium Sabinum inermem neque fugam captantem circumsistunt, et Q. Atticum consulem umbra honoris et sua vanitate monstratum»). IV 7, 23 (cit. Liv. XXIV 39, 1: «super theatrum ad assuetum aute spectaculum contionem circumsistunt»)

 

Può riferirsi tanto a circumsto quanto a circumsisto Svet. Iul. LXXXII, 1 («Assidentem conspirati specie officii circumsteterunt»), passo riportato in Ant. in F. I 8, 38 in cui V. analizza il valore del participio passato conspirati.

CORRISPONDENZE

LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO

La Classicità considera sinonimi circumstare (ThlL III: 1173-1174, s.v. circumsto) e circumsistere (ThlL III: 1166, s.v. circumsisto) e impiega entrambi sia con l’accezione di “circondare” sia con l’accezione di “assediare”, “intimorire”. In età tardo-antica, non sono presenti definizioni.

LATINO MEDIEVALE

Non sono presenti definizioni.

LATINO UMANISTICO

Le Ver si limita a riferire che circumsistere deriva da sisto (Le Ver, s.v. sisto). Perotti in lib. I epig. 2, 70 ripropone l’insegnamento valliano: «Circumsisto, quod modo circundo est. Caesar: Et mercatores in oppidis vulgus circumsistit quibusque ex regionibus veniant, quas que ibi res cognoverint pronuntiare cogit [Caes. Gall. IV 5, 2]. Aliquando pro invado et irruo capitur, et quasi cum terrore aggredior. Virgilius: At fessi tandem cives infanda furentem Armati circumsistunt [Verg. Aen. VIII 489-490]. Non nunquam accipitur pro faveo et consolor. Caesar: Si quis, graviori vulnere accepto, deciderat, circumsistebant [Caes. Gall. I 48, 6]». Nebrija tratta circumsto e circumsisto come sinonimi (s.v. circumsto: «por aquello mesmo a i <circumsisto>» = s.v. circumsisto: «estar en cerco»). Calepino (s.v. circumsisto) identifica il corretto valore di circumsisto (“circondare”), riconoscendo quest’ultimo come sinonimo di circumsto e interpretando l’imperfetto circumsistebant di Caes. Gall. I 48, 6 nel senso di circumstabant ad defendendum.

NOTA CRITICA

Rendendosi conto che circumsistere viene escluso dai processi di definizione, V. riconduce a quest’ultimo verbo tre concetti: il significato di “circondare”, la ripristinata accezione di “assalire” e l’abusivo valore di “esortare” (forse interpretabile anche nel senso di “assistere”). Quest’ultima nozione, secondo la testimonianza del DMLBS (s.v. circumstare), comincia a essere associata da parte degli autori medievali a circumsto (cf. la scheda su Circumsto). Tuttavia, a causa di una poco precisa interpretazione di Caes. Gall. IV 5, 2, essa viene affiancata dall’umanista a circumsisto.