ELEGANTIE
V 37, 1-3: (1) Amare est generalis significati idem quod diligere, nisi quod putatur plus quiddam esse in amando quam in diligendo, ut Cicero ad Brutum: «Lucius Clodius valde nos diligit aut, ut ἐμφατικώτερωσ dicam, valde nos amat» [Cic. Ad Brut. I 1]. (2) Et iterum: «Sic igitur facies et me aut amabis aut, quo contentus sum, diliges» [Cic. Epist. frg. 5]. (3) Idem ad Dolobellam: «Quis erat qui putaret ad eum amorem, quem erga te habebam, posse aliquid accedere? Tantum tamen accessit ut mihi denique nunc amare videar, antea dilexisse» [Cic. Epist. IX 14, 5]
DEFINIZIONE
- Amare
- Volere bene (sinonimo di diligere)
FREQUENZA
- De vero bono: altissima frequenza
- De libero arbitrio 626-627: «Non ero tibi molestus amplius, ne benefico ingratus et amanti incredulus videar; […]»
- Defensio questionum in philosophia: VIII 1 («Voluptatem, licet sit summum bonum hominis, non tamen ipsam amari sed Deum»). VIII 4 (cit. De vero bono III 13, 2: «[…], non tamen amo voluptatem, sed Deum»). VIII 8-12 («Ergo amor non amatur, sed obiectum; Deus itaque, qui obiectum beatorum est, amatur. […]. Ergo nihil amatur ad alium finem. Deus quidem amatur ut efficiens in nobis omnia bona et perfectam beatitudinem que ad ulteriorem finem amari posse impossibile est»)
- Oratio ad papam Eugenium IV: 48 («amamus autem humanitatem, mansuetudinem, affabilitatem et modestiam, benignitatem, clementiam, largitatem et que sunt id genus»). 154 («An nescio an magis dominos agnoscant atque ardentius ament ii quibus poena remissa est»)
- De professione religiosorum: I 4 («Quod item in aquis contingit ut hec piscium genera litora ament»). X 10 («Tu si aliter facis tradisque illas pauperibus, stultus sis, qui non te ut proximum amas»)
- De falso credita donatione Constantini: VI 19 («Pietatem quidem tuam tam pronam tam que effusam non possum non amare atque amplecti»). VII 23 (cit. Gv. XXI 15-17: «Cui dictum est: si amas me plus quam alii, ut fateris, pasce agnos meos. Iterum: si amas me, ut fateris, pasce oves meas. Tertio: si amas me, ut fateris, pasce oves meas»)
- Ad Alfonsum regem epistola I 69: «tam parum amans suorum»
- Gesta Ferdinandi: I 3, 5 («Alfonsum […] unice certatimque dilexerunt, amarunt, complexique sunt»). I 8, 14 («si me amas»). I 15, 3 («hoc est Petra amantium»). I 15, 6 («Amantes, quod unum ad tempus erat presidium, per petre cautes rependo in cacumen evadunt»). I 15, 10 («ut defunctiquoque voluntario illo complexu inter se adhuc amare testarentur»). I 19, 9 («inter eos reges fere convenit, veluti conspiratos et inter se ament»). I 19, 12 («quicunque publice quidem amplitudinem laudemque et religionis et patrie amatis»). II 9, 2 («si patriam amant»). II 13, 10 («in tam dubiis rebus atque arduis amare vacabat»). II 13, 26 («quem cupiebat uxorem ac tantopere amabat»). II 15, 12 («ostentans se regine ut strenuum in equitando et amari dignum»). III 6, 8 («nullorum minus amantem quam maritorum ac filiorum»)
- Epistole: alta frequenza
- Epistola contra Bartolum: II 4 («multarum rerum peritiam amas»). VIII 7 («Iterum vale et me ama»)
- Raudensiane note: alta frequenza
- De reciprocatione ‘sui’ et ‘suus’: X 3 («‘ego amo amicum mei’ […], ‘hic amat filium sui’»). XII 1 («‘Cato amat se’»). XII 2 («‘Cato amat suum filium’ sive ‘Catonem amat suus filius’»). XXXVIII 3 («‘amamus Deum propter bonitatem eius’»). XLIV 3 («‘quod pater non amarit te’ sive ‘patrem non amasse te probat ipsius testamentum’»). LIV 1 (cit. Prisc. Gramm. III 170, 11-173, 17: «‘amat ille suum filium’» et «‘amat sui filium’»). LVI 2 (cit. Verg. Ecl. III 62-63 in Prisc. Gramm. III 172, 9-10: «‘et me Phoebus amat, […]’»). LXII 2 (cit. Prisc. Gramm. III 169, 26-170, 9: «‘amatur ab illo’»). LXV 1 («‘tot eum amantibus’»)
- Apologus in Pogium I: «quod semper amavi et colui» (Camporeale 1972: 482). «‘video te amatum’» (Camporeale 1972: 497)
- Oratio in principio studii XXXVIII 32: «ita studiorum amantissimus»
- Antidotum in Facium: alta frequenza
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
Dall’epoca classica in poi amo e diligo, verbi ad altissima frequenza, continuano a essere concepiti come sinonimi. Tuttavia, nel momento in cui gli auctores desiderano diversificare i due termini, essi sono soliti ricondurre al primo verbo un significato più pregnante rispetto al secondo. Lo stesso vale anche per la tardo-antichità, periodo cui risale la testimonianza di Nonio Marcello, De comp. doctr. V, s.v. inter amare et diligere, in cui «sono proposti gli stessi tre esempi citati da Valla» (Marsico 2013: 282, nota 1-3): «Inter amare et diligere hoc interest, quod amare vim habet maiorem, diligere autem est levius amare. Cicero ad Brutum: sic igitur facies et me aut amabis aut, quod contentus sum, diliges [Cic. Epist. frg. 5]. – et lib. VIIII: Lucius Clodius, tribunus plebis designatus, valde me diligit vel, ut ἐμφατικώτερον dicam, valde me amat [Cic. Ad Brut. I 1]. – idem ad Dolabellam: quis erat qui putaret ad eum amorem, quem erga te habebam, posse aliquid accedere? Tantum accessit, ut mihi nunc denique amare videar, ante dilexisse [Cic. Epist. IX 14, 5]».
LATINO MEDIEVALE
Uguccione da Pisa in Der. L 42, 41 (s.v. lego) intende amare (espressione di un sentimento più appassionato e, pertanto, carnale) in senso negativo; mentre, diligere (manifestazione di una forma di affetto più sobria, ma riferibile all’ambito spirituale) in senso positivo: «diligo -gis -xi -ctum, idest amare. Que tamen differentia sit inter amare et diligere superius diximus: amare quidem proprie accipitur in malo, diligere in bono». Giovanni Balbi recupera la definizione del predecessore in Cath., s.v. diligo: «[…] et est amare proprie in malo, diligere in bono»; ibidem s.v. amo: «Et differt amo a diligo quia diligo in bono, amo sumitur in malo. Item amamus ardentius, diligimus levius».
LATINO UMANISTICO
Le Ver (s.v. diligo) segue Uguccione da Pisa: «amer amare, affectare et componitur a *di et *lego .gis, sed amare proprie est in malo, diligere in bono; dicitur quasi duos ligare». Gli umanisti del XV secolo sono tutti concordi nell’affermare (insieme a V.) che amare e diligere sono sinonimi, ma che nel primo verbo è insito un valore più forte rispetto a quello contemplato dal secondo. Si veda Guar., Carm. doctr. 202: «Hic vehementer amat, diligit iste minus»; Bartolomeo Facio, De proprietate verborum (Val. f. 69v): «Inter diligere et amare hoc interest. Quod amare plus est diligere minus». La stessa tendenza si registra per grammatici successivi a V. Ad es. Perotti (lib. I epig. 4, 16): «Amare aliquando in bonam partem accipitur et plus est quam diligere. Cicero: “Quis erat, qui putaret ad eum amorem, quem erga te habebam, posse aliquid accedere? Tantum tamen accessit, ut mihi denique nunc amare videar, antea dilexisse” [Cic. Epist. IX 14, 5]. […]»; Nebrija, s.v. amo: «amar con aficion e passion»; Calepino, s.v. amo: «maioris vis est quam diligere. Cicero <ad> Dolabellam: Quis erat qui putaret ad eum amorem quem erga te habebam posse aliquid accedere<?> Tantum tamen accessit, ut mihi denique nunc amare videar, antea dilexisse [Cic. Epist. IX 14, 5]».
NOTA CRITICA
Sulla scia dei Classici e dei grammatici tardo-antichi, V. desidera caratterizzare amare e diligere assegnando una vis fortior ad amo e una vis levior a diligo, differente valore connotato solo dal punto di vista quantitativo e non qualitativo. Di conseguenza, scopo dell’umanista è quello di contrastare la tendenza invalsa in età medievale a concepire amare in senso negativo (espressione di un sentimento più appassionato e, pertanto, carnale) e diligere in senso positivo (manifestazione di una forma di affetto più sobria, ma riferibile all’ambito spirituale, cfr. Latino medievale).