ELEGANTIE
V 37, 1-3: (1) Amare est generalis significati idem quod diligere, nisi quod putatur plus quiddam esse in amando quam in diligendo, ut Cicero ad Brutum: «Lucius Clodius valde nos diligit aut, ut ἐμφατικώτερωσ dicam, valde nos amat» [Cic. Ad Brut. I 1]. (2) Et iterum: «Sic igitur facies et me aut amabis aut, quo contentus sum, diliges» [Cic. Epist. frg. 5]. (3) Idem ad Dolobellam: «Quis erat qui putaret ad eum amorem, quem erga te habebam, posse aliquid accedere? Tantum tamen accessit ut mihi denique nunc amare videar, antea dilexisse» [Cic. Epist. IX 14, 5]
DEFINIZIONE
- Volere bene
- Amare (sinonimo di amare)
FREQUENZA
- De vero bono: I 20, 3 («licet aliter de lauro Pasiphes Ovidius dixerit, quem vult preter ceteros inter iuvencos fuisse dilectum»). II 22, 3 («Has, ut dixi, gentes tu quidem, Cato, nec odisti nec diligis»). II 22, 4 («Nolui de uxore tua dicere, quoniam mihi affinis est et me diligit»). II 22, 5 («Nemo est in hac civitate qui pulchriorem uxorem habeat diligatque miserius»). II 22, 6 («Officiosos vero, humanos, liberales, constantes, continentes et fortes [scil. vires], […], diligamus»). III 10, 2 (cit. II Cor. 9, 7: «Hilarem enim datorem diligit dominus»). III 12, 8 («quod nunquam philosophia vaniloqua facere potuit quia Deum non dilexit ac coluit »). III 19, 1 (cit. I Cor. 2, 9: «Nec oculus vidit nec auris audivit nec in cor hominis ascendit que preparavit Deus diligentibus se»). III 22, 3 («Veni, dilecte Dei, veni ad triumphum»). III 25, 15 («si omnes corporis dotes beatis assunt posse recognosci eos quos in vita dileximus»)
- De libero arbitrio 638-639: «Iacob dilexi, Esau autem odio habui» (in riferimento a 9 11)
- Defensio questionum in philosophia XXII 8-9: «[…], quippe quibus non deest domus, non vestitus, non victus, non diligens in morbis curatio»
- Oratio ad papam Eugenium IV 11: «Dulce enim est, etiam citra spem, ei inservire quem diligas»
- Gesta Ferdinandi I 3, 5: («Alfonsum […] unice certatimque dilexerunt, amarunt, complexique sunt»). II 2, 9 («de orbo faciens patrem ex hac dilectissima mihi coniuge -assidebat enim ei regina-»)
- Epistole: XX 13 («semperque te et dilexi et admiratus sum»). XXII 20 («Ego Eugenium ante papatum dilexi atque amavi adhuc adolescentulus»). XXII 31 («He sunt cause quare minime ego perosus fuisse videri debeam, sed dilexisse, amasse, observasse»). XXXVII 47 («Nicolaum […] secundum te diligo»). XXXIX 36-37 («Nam de te prius iudicavi quam amavi, quem postea sic dilexi ut dubitaverim utrum propter humanitatem, facilitatem, bonitatem dilexerim magis, an propter gravitatem sapientiamque suspexerim»). XLV 17 («qui vos et diligimus et amamus»). XLV 19 («Nam in ista barbarie hominum […] nemo vos amare sane aut diligere potest»)
- Raudensiane note II 5, 34: «Ultra. ‘Preter modum diligit’, idest ‘ultra’»
- Raud. not. redazione primitiva XIX 35
- De reciprocatione ‘sui’ et ‘suus’: XVI 1 (cit. Prisc. Gramm. III 168, 20-169, 11: «‘suum servum diligit’»). XLIX 1 (cit. Cic. Brut. 101: «is soceri instituto, quem, quia cooptatus in augurum collegium non erat, non admodum diligebat, […]»)
- Antidotum in Facium I 4, 18: «siquis me referat abs te laudari, predicari, diligi, continuo ne tibi maledicam atque convicium faciam?»
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
Dall’epoca classica in poi amo e diligo, verbi ad altissima frequenza, continuano a essere concepiti come sinonimi. Tuttavia, nel momento in cui gli auctores desiderano diversificare i due termini, essi sono soliti ricondurre al primo verbo un significato più pregnante rispetto al secondo. Lo stesso vale anche per la tardo-antichità, periodo cui risale la testimonianza di Nonio Marcello, De comp. doctr. V, s.v. inter amare et diligere, in cui «sono proposti gli stessi tre esempi citati da Valla» (Marsico 2013: 282, nota 1-3): «Inter amare et diligere hoc interest, quod amare vim habet maiorem, diligere autem est levius amare. Cicero ad Brutum: sic igitur facies et me aut amabis aut, quod contentus sum, diliges [Cic. Epist. frg. 5]. – et lib. VIIII: Lucius Clodius, tribunus plebis designatus, valde me diligit vel, ut ἐμφατικώτερον dicam, valde me amat [Cic. Ad Brut. I 1]. – idem ad Dolabellam: quis erat qui putaret ad eum amorem, quem erga te habebam, posse aliquid accedere? Tantum accessit, ut mihi nunc denique amare videar, ante dilexisse [Cic. Epist. IX 14, 5]».
LATINO MEDIEVALE
Uguccione da Pisa in Der. L 42, 41 (s.v. lego) intende amare (espressione di un sentimento più appassionato e, pertanto, carnale) in senso negativo; mentre, diligere (manifestazione di una forma di affetto più sobria, ma riferibile all’ambito spirituale) in senso positivo: «diligo -gis -xi -ctum, idest amare. Que tamen differentia sit inter amare et diligere superius diximus: amare quidem proprie accipitur in malo, diligere in bono». Giovanni Balbi recupera la definizione del predecessore in Cath., s.v. diligo: «[…] et est amare proprie in malo, diligere in bono»; ibidem s.v. amo: «Et differt amo a diligo quia diligo in bono, amo sumitur in malo. Item amamus ardentius, diligimus levius».
LATINO UMANISTICO
Le Ver (s.v. diligo) segue Uguccione da Pisa: «amer amare, affectare et componitur a *di et *lego .gis, sed amare proprie est in malo, diligere in bono; dicitur quasi duos ligare». Gli umanisti del XV secolo sono tutti concordi nell’affermare (insieme a V.) che amare e diligere sono sinonimi, ma che nel primo verbo è insito un valore più forte rispetto a quello contemplato dal secondo. Si veda Guar., Carm. doctr. 202: «Hic vehementer amat, diligit iste minus»; Bartolomeo Facio, De proprietate verborum (Val. f. 69v): «Inter diligere et amare hoc interest. Quod amare plus est diligere minus». La stessa tendenza si registra per grammatici successivi a V. Ad es. Perotti (lib. I epig. 4, 16): «Amare aliquando in bonam partem accipitur et plus est quam diligere. Cicero: “Quis erat, qui putaret ad eum amorem, quem erga te habebam, posse aliquid accedere? Tantum tamen accessit, ut mihi denique nunc amare videar, antea dilexisse” [Cic. Epist. IX 14, 5]. […]»; Nebrija, s.v. diligo: «amar con razon»; Calepino, s.v. diligo: «significat amo, quamvis minoris vis sit […]».
NOTA CRITICA
Sulla scia dei Classici e dei grammatici tardo-antichi, V. desidera caratterizzare amare e diligere assegnando una vis fortior ad amo e una vis levior a diligo, differente valore connotato solo dal punto di vista quantitativo e non qualitativo. Di conseguenza, scopo dell’umanista è quello di contrastare la tendenza invalsa in età medievale a concepire amare in senso negativo (espressione di un sentimento più appassionato e, pertanto, carnale) e diligere in senso positivo (manifestazione di una forma di affetto più sobria, ma riferibile all’ambito spirituale, cfr. Latino medievale).