ELEGANTIE
V 32, 2: persequor autem vel in malam partem, idest insequor et insector, vel in bonam, cum persevero exequi quod agere ceperam
DEFINIZIONE
- Insistere, perseverare
- Seguire (in senso positivo)
- Perseguitare (in senso negativo)
FREQUENZA
- De vero bono: alta frequenza
- De falso credita Constantini donatione: I 1 («quique invisibilibus me potestatis sue iaculis persequatur»). III 10 («socios affinesque bello civili persecutus imperio privasset»). XVI 52 («ne se longius persequendo singulas vestes mendacem proderet»)
- Gesta Ferdinandi: I 11, 5 («laxatis habenis, virum insequuntur aliique subinde atque alii, ut quisque maxime effuso cursu persequi poterat»). I 11, 15 («ut qui vagi palantesque persequendis hostibus abierant, longius vestigia nanciscerentur»). II 12, 11 («atque illinc aliquandiu persecutus strenue occidit»)
- Epistole: XIII 69 («Percussorem potius persequantur»). XIII 239 («Quid persequor singulos?»)
- Epistola contra Bartolum VII 1: «Persequamur cetera»
- Raudensiane note: I 10, 10 («Multaquoque alia similia peccas, que persequi infiniti fuerit operis»). I 15, 41-42 («Ra.: (41) Persequor. La.: (42) Vult hoc verbum in malam partem tantum accipi: nam de significatione eius in bonam dicere omisit. Quod etiam non raro reperitur: ut enim dicitur ‘persequor te’, idest ‘infeste te sequor’, ita ‘persequor que inceperam’, idest ‘pergo que inceperam dicere’; sed de hoc in superioribus Elegantiis [Vall. Eleg. V 32]»). I 15, 118 («nam omnes colores rhetorice persequeris»). II 5, 26 («cit. Fin. I 72: «Eas artes persequeretur, vivendi artem tantam tamque operosam ac perinde fructuosam reliqueret?»)
- Raud. not. redazione primitiva: IX 9. XIV 37 («Ra.: Persequor. La.: Omisit persequi etiam in bonum esse: nam ‘Cicero Catilinam persecutus est’ in malam partem accipitur; ‘persequor quod inceperam dicere’ idest ‘quod ceperam pergo, continuo et exequor’»). XVII 75 («ii, qui potentem aliquem civem favore persequuntur»)
- Antidotum in Facium: I 4, 7 («inanem Enee imaginem persequens»). I 4, 26 («fugitantes persequemini»). I 7, 15 («Si velim huius nebulonis […] vitia in scribendo persequi»). I 13, 25 (cit. Gesta Ferdinandi I 11, 5-6). I 14, 26 (cit. Gesta Ferdinandi I 11, 15). II 4, 16 (cit. IV 16, 29: «Prudentius quam avidius persecutus est»). II 9, 16 («ne omnia persequar»). III 9, 38 («licuit dum aut Ulyssem aut Eneam persequi vellet»). III 12, 18 («in recitando persecutus sum ut appareret a me venustati probabilitatique servitum»)
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
In età classica, persequor vuol dire “seguire” (in senso positivo), “perseguitare” (in senso negativo), “continuare”, accezioni condivise altresì da prosequor (ThlL X/1: 1687-1697, s.v. persequor: «confunditur in codd. saepe c. prosequi». In età tardo-antica e, specialmente, nel lessico giuridico e nella letteratura cristiana, persequi comincia a essere inteso prevalentemente nel senso di “perseguitare” («spectat ad persecutionem in iudicio»), ma anche “punire”, “castigare” («castigantur, corriguntur a deo vel hominibus»; Blaise chr., s.v. persequor: «attaquer […] persécuter»).
LATINO MEDIEVALE
Alcuni grammatici tentano di porre in evidenza il valore positivo (meno diffuso) e negativo (più diffuso) di persequor. Ad es. Hug. Der. S 97, 32 (s.v. persequor): «persequor -ris, causa perdendi et nocendi sequi, infestare, persecutionem inferre, angustiare, proprie quidem in malo dicitur sed non semper; dicitur etiam persequi idest perfecte sequi»; Johan. Balb. Cath., s.v. sequor: «persequor <->queris, causa prodendi et nocendi sequi, infestare, persecutionem inferre et angustiam, proprie quidam in malo dicitur, sed non semper; dicitur etiam persequi, idest perfecte sequi et sic potest accipi illud Deu. XVI: Iuste quod iustum est persequeris [Deut. XVI 20], et illud Psal.: Inquire pacem et persequere eam, etiam si fugiat [Ps. 33, 15], idest perfecte vel perseveranter sequere».
LATINO UMANISTICO
Le Ver (s.v. persequor) si rifà a Uguccione da Pisa e Giovanni Balbi: «a *per et *sequor, sequeris componitur Persequor, persequeris .cutus sum vel fui, persequi – .i. perfecte sequi, scilicet causa perdendi et nocendi sequi, infestare, persecutionem inferre et angustiare et proprie dicitur in malo .i. persecuter , molester, angoissier, tribouler, etc . […] Persequi eciam in bono accipitur quandoque, ut in Psalmo: inquire pacem et persequere eam [Ps. 33, 15] .i. perfecte vel perseveranter sequi, imitari .i. parensievir, etc .; Papias dicit: persequimur fugientem, sed prosequimur cum fungimur officio. Item persequitur punit, vindicat, supplicio afficit, dampnat». Perotti (lib. I epig. 2, 480) ripropone il capitolo valliano: «Persequor, modo insector. Plautus: Quid me miseram atque io innocentem persequeris? [Plaut. ?] Modo persevero, exequi quod agere coeperam. Plynius: Qui mihi omnes suaderent ut coeptum opus persequi festinarem [Plin. ?]». Nebrija traduce persequor soltanto con lo spagnolo «perseguir» (“perseguitare”). Calepino (s.v. persequor) attinge le citazioni direttamente dal Cornu Copiae: «in bonam et in malam partem accipi potest et sic significat quod coeperam persevero exequi. […]. Plynius: Qui mihi omnes suaderent ut coeptum opus persequi festinarem [Plin. ?]. In malam significat insector, ulciscor. Plautus: Quid me miseram atque io innocentem persequaris? [Plaut. ?]».
NOTA CRITICA
Benché persequi e prosequi siano a tutti gli effetti sinonimi (cfr. Latino classico e tardo-antico), V., rendendosi conto della tendenza linguistica a concepire persequor soprattutto nel significato di “perseguitare” e prosequor con il valore di “insistere”, desidera enfatizzare gli originari concetti espressi dal verbo: “seguire” (in senso positivo) e “continuare”. Ancora prima dell’autore delle Elegantie, alcuni grammatici medievali (cfr. Latino medievale) e Le Ver (cfr. Latino umanistico) si pongono lo stesso obiettivo. Si veda anche Raud. not. I 15, 41-42, laddove l’umanista rimprovera Antonio da Rho per aver inteso persequi solamente in malam partem (ovvero come sinonimo di insequi e di insectari).