ELEGANTIE

V 84, 7-10: (7) Vacillare est alterno motu inconstantem esse, ut idem: «Est et illa indecora in dextrum ac levum latus vacillatio alternis pedibus insistentium» [Quint. Inst. XI 3, 128]. (8) Cicero: «cum ex eo in utramque partem toto corpore vacillante quesivit» [Cic. Brut. 216]. Unde et naves utique vacue vacillant. (9) Et idem Cicero de quodam pre infirma valitudine non recte scribente inquit: «vacillantibus litterulis» [Cic. Epist. XVI 15, 2]. (10) Ad animumquoque transferimus, ut apud iurisconsultos ‘de fide testis vacillante’ [cfr. Dig. XXII 5, 1-2: «De testibus. […] Testimoniorum usus frequens ac necessarius est et ab his praecipue exigendus, quorum fides non vacillat. […] Testes, qui adversus fidem suae testationis vacillant, audiendi non sunt»], qui inconstantia et diversa testimonia dixerit

DEFINIZIONE

  1. Oscillare, traballare (fisicamente)
  2. Essere incostante e, quindi, inaffidabile (in senso astratto)

FREQUENZA

  • Antidotum in Facium: I 12, 17 («Quid calumniaris, nunc repugnante conscientia, nunc vacillante scientia, nunc amissa memoria, nunc depravato hominis sensu?»). III 11, 28 («Quid Iustinianus – cuius temporibus romanum vacillabat imperium -?»)

CORRISPONDENZE

LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO

Forcellini, s.v. vacillo: «Vacillo est modo huc, modo illuc inclinor, nuto, titubo, fluctuo, […] (It. traballare, vacillare;[…])», «Translate est inconstantem esse, labare, dubitare». Anche in età tardo-antica vacillo, nuto e titubo sono considerati sinonimi. Si veda Paul. Fest. p. 493: «Talipedare (“trascinare i piedi”) est vaccillare pedibus et quasi talis insistere»; Carisio, Synonyma Ciceronis: «Cunctatur, haesitat, dubitat, trepidat, titubat, vacillat, nutat, aestuat, fluctuat, incertus est, suspensus est, pendet», «Labat, titubat, vacillat, haesitat, trepidat, nutat, in ancipiti est, aestuat, dubitat, incertus est, captatur, fluctuatur», «Nutat, labat, vacillat, titubat, labefacit, labitur, labefactat, in ancipiti est»; Non. De comp. doctr. I, s.v. vacillare: «Vacillare est trepidare vel cum lassitudine niti: a senibus, qui sint aevo defessi atque ad sustinendam lassitudinem baculo tarditatem levent» (interpretazione uguale a quella assegnata a titubo).

LATINO MEDIEVALE

Lo stesso ragionamento vale per l’epoca medievale. Si veda DMLBS, s.v. vacillare: «to totter, stagger […] to rock, sway» (in senso proprio e figurato), «to waver or falter, […] to lack stability, firmness, or constancy, be in a precarious state or condition». Eberardo di Béthune distingue titubare da nutare e vacillare in maniera simile a V. (Grec. XV 122-123: «Ebrius hic titubat, navis vacillat in undis / Inde domus fragilis nutat homoque senex»). Mentre, Papias Elem., s.v. vacillat: «Vacillat, titubat, nutat, trepidat». Hug. Der. U 1, 3, s.v. vaco: «Item a vaco vacillo -as, titubare, instabilem esse, tremulare, labare». Johan. Balb. Cath., s.v. vacillo: «a vaco <->cas dicitur vacillo <->las, idest titubare, instabilem esse, tremulare, labare, trepidare». Vincenzo di Beauvais, Speculum doctrinale I, Breve vocabularium, c. XLVIII, vocabula incipientia per ‘c’: «Claudus, vacillans pedibus».

LATINO UMANISTICO

Le Ver, s.v. vacillo: «.i. instabilem esse, titubare, tremulare, labare, trepidare, nutare, dubitare, fluctuare .i. cancheler trambler, doubter». Nebrija, s.v. vacillo: «bambanear» (cfr. Nebrija, s.v. titubo). Perotti lib. 1, epig. 1, 289: «Ab hoc [scil. vaco] derivatur vacillo, quod est inconstans sum et quasi alternatim moveor, a quo fit vacillatio. Quintilianus: Est et illa indecora in dextrum ac levum latus vacillatio alternis pedibus insistentium [Quint. Inst. XI 3, 128]. Utique et naves vacuae dicuntur vacillare. Cicero de quodam prae infirma valitudine non recte scribente inquit, Vacillantibus litterulis [Cic. Epist. XVI 15, 2]. Ad animum quoque hoc verbum aliqundo transferimus, ut apud iuris consultos de fide testis vacillante, qui inconstantia et diversa testimonia dixerit». Calepino (s.v. vacillo) propone una definizione simile a quella del Cornu Copiae (e, quindi, delle Elegantie).

NOTA CRITICA

Obbiettivo di V. è distinguere i significati di vacillare (verbo relativo specialmente all’idea di ondeggiare, traballare, movimento proprio delle navi e, quindi, ai testimoni che mancano di affidabilità, risultano privi di fedeltà) da quelli di nutare e vacillare. È probabile che, durante la stesura del capitolo, l’umanista abbia tratto ispirazione da Eber. Grec. XV 122-123 (cfr. Latino medievale). Tuttavia, sin dall’età classica i verbi sono trattati come sinonimi.