ELEGANTIE
V 84, 1-4: (1) Titubare est pedibus non valentis insistere, quales sunt ebrii aut infirmi, aut vulnerati, aut decrepiti senes, (2) ut apud Quintilianum: «At non tua culpa fames cepit, sed vulneratum iugulasti, titubantem stravisti, fumantem incendisti» [Ps. Quint. Decl. XII 15]. (3) Transfertur etiam ad animum, ut apud eundem: «neque ulla unquam tanta fuerit dicendi facultas que non titubet aut hereat quotiens ab animo verba dissentiunt» [Quint. Inst. XII 1, 29]. (4) Titubarequoque lingua et dentes dicuntur; hinc lingue et oris titubantia
DEFINIZIONE
- Barcollare (fisicamente)
- Titubare, vacillare (in senso astratto)
- Balbettare
FREQUENZA
- Epistola contra Bartolum III 38: «Hic tu, titubans mussitansque et quasi per somnum et crapulam loquens, […]»
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
Forcellini, s.v. titubo: «Titubo est instabilis sum, insistere nequeo, trepido, subinde haereo, vacillo: et proprie de pedibus et lingua dicitur, […] (It. vacillare, titubare;[…])», «Est animo haerere, incertum esse, trepidare, dubitare, esitare, dubitare, vacillare». Come per l’epoca classica, anche in età tardo-antica vacillare e nutare sono concepiti come sinonimi di titubare. Si veda Carisio, Synonyma Ciceronis: «Cunctatur, haesitat, dubitat, trepidat, titubat, vacillat, nutat, aestuat, fluctuat, incertus est, suspensus est, pendet», «Labat, titubat, vacillat, haesitat, trepidat, nutat, in ancipiti est, aestuat, dubitat, incertus est, captatur, fluctuatur», «Nutat, labat, vacillat, titubat, labefacit, labitur, labefactat, in ancipiti est»; Don. Andr. 893: «pater licet ne pauca] titubans et balbutiens oratio pudore et conscientia»; De comp. doctr. II, s.v. titubare: «Titubare, trepidare» (interpretazione uguale a quella assegnata a vacillare).
LATINO MEDIEVALE
Lo stesso ragionamento vale per l’epoca medievale. Si veda Blaise med., s.v. titubo: «hésiter»; Arnaldi-Smiraglia, s.v. titubo: «fluctuari», «dubitare», «timere»; DMLBS, s.v. titubare: «to walk unsteadily, […] to stumble, slip, miss one’s footing», «to stand unsteadily, sway, totter, wobble […] to be unsteady, waver, falter», «to lack resolve, hesitate, vacillate». Tra i grammatici, solo Eberardo di Béthune distingue titubare da nutare e vacillare in maniera simile a V. (Grec. XV 122-123: «Ebrius hic titubat, navis vacillat in undis / Inde domus fragilis nutat homoque senex»). Mentre, Papias Elem., s.v. titubat: «Titubat, trepidat, dubitat, labat, haesitat»; Hug. Der. T 126, 1, s.v. titubo: «Titubo -as, idest dubitare, vacillare, tremere»; Johan. Balb. Cath., s.v. titubo: «Titubo <->bas <->bavi <->bare, idest dubitare vel vacillare, tremere»; Vincenzo di Beauvais, Speculum doctrinale I, Breve vocabularium, c. LVIII, vocabula incipientia per ‘n’: «Nutare, titubare».
LATINO UMANISTICO
Le Ver, s.v. titubo: «.i. dubitare, vacillare, hesitare, fluctuare, trepidare, nutare, labare .i. doubter ou cancheler». Nebrija, s.v. titubo: «bambanear» (“vacillare”). Perotti non lemmatizza la voce, ma in lib. 1, epig. 12, 105 paragona nuto a titubo. Calepino (s.v. titubo), come Valla, attribuisce a titubo la principale definizione di pedibus insistere nequeo.
NOTA CRITICA
Obbiettivo di V. è distinguere i significati di titubare (relativi specialmente all’idea di barcollare, non reggersi solidamente sulle gambe e, quindi, “esitare”, “vacillare”, “essere incerto”) da quelli di nutare e vacillare. È probabile che, durante la stesura del capitolo, l’umanista abbia tratto ispirazione da Eber. Grec. XV 122-123 (cfr. Latino medievale). Tuttavia, sin dall’età classica i verbi sono trattati come sinonimi.