ELEGANTIE
V 6, 1-4: (1) Stare est non ire, in his duntaxat que eunt sine pedibus aut que erecta non sunt, ut ‘navis stat’, ‘flumen stat’, ‘currus stat’, ‘sol stat’, unde solstitium, et iustitium quia ius stat forumque est clausum. (2) Anguis etiam et piscis et lacertus et avis in aere stat. (3) Quedam e diverso que erecta sunt dicuntur stare quandiu non cadunt, sed hec fere sunt inanimata, ut ‘arbor stat’, ‘simulacrum stat’, ‘domus stat’, ‘columna stat’. (4) Quedam non dicuntur stare nisi nec eant et erecta sint, ut ‘homo, equus, volucris stat’. Namque homo cum sedet et equus cum recumbit et avis cum cubat non stant, nec tamen eunt
DEFINIZIONE
- Stare fermo (in riferimento ad animalia e inanimata che, non avendo i piedi, di conseguenza non possono essere erecta)
- Ergersi (riferito a inanimata che, se fossero abbatute, non sarebbero più erecta)
- Stare ritto (riferito ad animata che hanno la facoltà di erecta ire)
FREQUENZA
- De vero bono: I 1, 5 («Itaque omnes eodem ordine quo steteramus resedimus»). II 11, 1 («Nec me sane perturbat quod plurimos auctores a diversa parte stetisse dicat»). III 5, 11 («ut eos qui a partibus Pompeii steterant»). III 28, 4 («Quid stamus? Festinemus!»)
- De libero arbitrio: 595 («At istud est non stare conventis»). 598 («Non stant promissa in quibus circumscriptio itervenit»). 792 («Fide stamus, non probabilitate rationum»)
- De professione religiosorum: II 1 («cum in basilica foro iuncta complures docti circulo facto staremus»). VI 14 («magisque illam a me quam a te stare contendo»). X 24 («in acie sto»)
- Encomion: II 4, 54 («pro imperatore suo in acie stetrunt»). IV 9, 227 («que apud alios stant»)
- Oratio ad papam Eugenium 89: «licet non omnes boni a te steterunt»
- De falso credita Constantini donatione V 13: «qui te cum toties in acie stetimus»
- Gesta Ferdinandi: proemium 13 («ii non modo si a diversis partibus steterint»). I 9, 7. I 9, 10. I 10, 7. I 17, 10. I 18, 2. I 18, 4. I 19, 10 («speratis fore ut inveniat causas cur ab hoste contra nos stet in bello»). II 9, 12. II 11, 3. II 16, 1. III 4, 4
- Epistola contra Bartolum: II 22 («[…], contra iacentem et inermem stans armatusque pugnarem»). III 23 («Quid quod signa, sive stant sive eunt, […]»). V 8 («[…], duobus pedibus stantem, […]»)
- Raudensiane note: I 15, 94 («Ostendat Raudensis stare versum»). I 15, 133. II 4, 31 («plebe autem stante, magis quam sedente»). II 2, 59 («Stabit semper inconcussa sententia»). II 3, 33 (cit. Cic. Verr. II 1, 61).
- Raud. not. redazione primitiva: XIV 123. XVIII 32. XVI 51
- De reciprocatione sui et suus: XVII 2 («‘terra per se stat’»). XLVII 5 («‘stabunt iusti in magna constantia adversus eos, qui se angustiaverunt’»)
- Apologus in Pogium II: «LAU. Guarini stabo sententia. Immo etiam tua ipsius. POG. Stabis mea sententia? LAU. Stabo equidem, sed cordis dico, quae vera est sententia, non oris» (Camporeale 1972: 512); «LAU. Tua iam culpa sit si tuo iudicio non stabo» (Camporeale 1972: 512)
- Ars grammatica 236: «manu si frena gubernet equorum / stans curru»
- Antidotum in Facium: I 2, 21 («qui tum forte mihi stabat a tergo»). I 3, 9-12. I 5, 15-39. I 8, 14 (cit. Gesta I 9, 7). I 10, 20 (cit. Gesta I 4, 4). I 13, 13 (cit. Gesta I 8, 13). I 13, 15-16. II 1, 3. II 3, 28 (cit. Liv. VII 40, 14). II 10, 51 (cit. Plin. Epist. II 11, 12 ad Arrianum). III 12, 4 («in pavimento sedentes, aut in balneo stantes»). IV 1, 16 (cit. Liv. XXVII 34, 5-8). IV 1, 22 (cit. Liv. VII 35, 2). IV 5, 27 (cit. Liv. XXII 39, 18-20). IV 6, 4 (cit. Liv. XXIII 8, 6-8). IV 7, 29 (cit. Liv. XXIV 44, 9-10). IV 7, 30 (cit. Liv. XXIV 22, 10-45). IV 8, 15 (cit. Liv. XXV 16, 5). IV 8, 17 (cit. Liv. XXV 19, 15)
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
Lewis-Short (s.v. sto) e Gaffiot (s.v. sto) riportano che le accezioni del verbo si suddividono in primarie e secondarie. Quelle principali, evidenziate anche da V., sono: “stare fermo”, “rimanere fisso” per inanimata; “innalzarsi” o “drizzarsi” ancora per inanimata; “stare in piedi” per animata. Macrobio in Saturnalia II 15, 9 riprende la lezione di Gell. Noct. Att. XVI 8, 14 e concepisce stare (“sostare”) come antitetico rispetto a moveri (“muoversi”). In altri autori prevalgono soprattutto i valori particolari/metaforici. Ad es. Carisio, Ars grammatica, Synonyma: «stat sententia, sedet animo, persuasum est». Donato, Commentum a Terenzio, identifica stare come esse (Ter. Andr. 699), plenum esse (Ter. Andr. 699), horrere (Ter. Andr. 699), favere (Ter. Andr. 461), facere nel senso di “dipendere da qualcuno (il fatto di fare qualcosa)” (Ter. Andr. 699) e placere (Ter. Hecy. prologus 1, 7), ma non omette quelli che sono i principali valori del verbo relativi all’assenza di movimento: consistere nel senso di “stare in piedi” (Ter. Adelph. 156), non ingredi (Ter. Eun. 271) e restare (Ter. Eun. 460). Lo stesso ragionamento produce Servio, il quale identifica sto con i corrispettivi latini sum, horreo, plenum est, positum est, placet (Verg. Aen. I 646), consto (Ver. Aen. XII 407-408), permaneo (Verg. Aen. IV 539), fixum est (Verg. Aen. X 467) e stupeo (Verg. Ecl. X 16). Nonio Marcello nel IV libro del suo De comp. doctr. (s.v. stare) afferma che tutti i parlanti intendono stare come sinonimo di consistere (“stare fermo”, “stare fisso”).
LATINO MEDIEVALE
I valori attribuiti a sto non mutano. Papias Elem., s.v. stare: «permanere, esse, stupere»; s.v. stat: «placet, plenum est, heret, immotum est». Isid. Orig. X 261: «Sessilis, quod non videtur stare, sed sedere»; ibidem XI 1, 113: «Plantae a planitie nuncupatae, quia non rotundae, ut in quadrupedibus, ne stare non possit bipes homo»; ibidem XI 2, 35: «Nam cadaver nominatum a cadendo, quia iam stare non potest». Uguccione da Pisa, Der. S 301, 5, s.v. stasis: «Et a stasis dicitur sto stas steti statum, manere, non moveri, morari; proprie stare est erectum morari, unde dicitur ‘si quis stat non sedet’ et e contrario». Giovanni Balbi, Cath. s.v. sto: «Et dicitur stare manere et non moveri, morari; proprie stare est erectum morari, unde dicitur ‘si quis stat non sedet’ et e converso». Eberardo di Bethune si comporta diversamente: per l’appunto, egli ricorre a stare nel significato di “risiedere” (Grec. XIV 96: «Ut si quis dicat ‘hominum stant hi, resident hi’»), “rimanere” (Grec. XX 29: «Egrediturque ‘foras’, stat ‘foris’ ante scolas») o “resistere” (Grec. XXVI 113: «‘Sisto’ vel ‘consto sto persisto’ quasi substant»). Nella prassi il verbo sto è prevalentemente adoperato secondo queste ultime due accezioni (Blaise med., s.v. sto: «demeurer, habiter […] rester», s.v. stare: «demeure, résidence»; Du Cange, s.v. stare: «esse, permanere»; Niermeyer, s.v. stare: «attendre, ne rien faire […] demeurer, habiter»).
LATINO UMANISTICO
Le Ver, s.v. sto, si rifà a Uguccione da Pisa e al Graecismus: «.i. ester , estre en estant, demourer, arrester , soy tenir coy .i. manere et non moveri, erectum morari, herere, immotum esse». Niccolò Perotti nel suo Cornu Copiae (si veda lib. I epig. 2, 57) sviscera i vari significati che sto può assumere e recupera le accezioni assegnate al verbo da Nonio Marcellio nel IV libro del suo De comp. doctr. (s.v. stare). Nebrija (s.v. sto) offre come corrispettivi spagnoli del latino sto «estar en pie» o «estar enhiesto e alto» (“stare in piedi”), «enerizarse» (“rizzarsi”), «pararse lo que anda» (“fermarsi”).
NOTA CRITICA
V. enfatizza i significati primari del verbo stare e non quelli secondari-metaforici perché questi ultimi saranno quelli che prevarranno dall’età tardo-antica in poi. Un’attenta disamina delle occorrenze di sto nelle opere valliane permette di confermare che a esso l’umanista romano ricorra soprattutto in contrapposizione a sedeo oppure in contesti militari (in unione al sostantivo acies). D’altronde, in alcuni passi il verbo non significa “reggersi in piedi”, ma “stare dalla parte (di qualcuno)” (De vero bono: I 1, 5. II 11, 1. III 5, 11; Gesta proemium 13) ovvero “essere saldo” (Raud. not. II 2, 59).