Spero, -as, speravi, speratum, sperare (v.)

ELEGANTIE

V 47, 1-4: (1) Spero pro credo usitatum est sive de presenti loquamur, sive de preterito. (2) De presenti Quintilianus: «Facilis, ut animadvertere vos spero, defensionis mee cursus est» [Ps. Quint. Decl. IX 19]. (3) De preterito idem: «Et innocentiam quidem puelle satis, ut spero, defendimus» [Ps. Quint. Decl. XV 14]. (4) Et Cicero: «spero iam probatam esse amiciciam nostram» [Cfr. Cic. Lael. 15]

DEFINIZIONE

  1. Sperare
  2. Credere, dare per certo

FREQUENZA

  • De vero bono: altissima frequenza
  • De libero arbitrio: 135-136 («nisi forte tu, ut spero et opto, aviditati meae satisfeceris»). 514 («quod vix sperare audebam»). 659 («quis tandem speret se investigare et assequi posse?»). 730 («qui se speravit hoc scire»). 828-829 («quod idem spero tu facies»)
  • Defensio questionum in philosophia V 8-10: «Si in hac vita tantum in Christo sperantes sumus, miserabiliores sumus omnibus hominibus» (cit. Cor. I 15, 19)
  • De professione religiosorum: IV 11 («Nempe eos, qui iam in numero sanctorum repositi sunt et, ut spero, reponentur»). VI 22 («Iterum speras causam tuam, quam argumentatione non vales, confessione mea probare»). X 18 («quia sine renuntiatione spero me Deo placere pereque ac tu. […], nec minus spero me Deo gratum facere quam tu facis»)
  • De falso credita Constantini donatione: V 15 («ipse provincie spoliare temptabunt ut quem sperabunt vel non repugnaturum vel penas non repetiturum»). V 16 («sub his nobilitas Romana stipendia faciet, honores sperabit, munera assequetur?»). VII 25 («Aliter non est quod sperem posse me tueri que tradidisses»). VII 26 («Nunc concedo, que nec teneo nec habiturum esse me spero»). XXVII 88 («maxime cum eorum opera assidue indigerent et nullum aliunde auxilium sperarent»)
  • Ad Alfonsum regem epistola: I 4, 35 («tamen illos pater visurum se iuvenes sperat et eorum causa diutius victurum»). I 5, 40 («Quod non modo de homine, qui diu vivere et poterat et sperabat»). II 1, 164 («Excelsa et alta sperare complexa virum iubet»). II 3, 186 («dum sperantur quotidie meliora»). III 3, 321 («sed cum ipse iam senior […], si obierant [scil. filii], nullos posthac tollere speraret»). III 7, 353 («a quo nec aliquid esset offensa et regnum iure optimo et quidem propediem speraret»)
  • Gesta Ferdinandi: altissima frequenza
  • Epistole: V 92 («Si ullum unquam fuit tempus in quo bonis viris ac litteratis bene sperandum foret»). VI 3 («Pro nostra amicitia spero te singularem virum fore in studiis humanitatis»). XII 10 («De libris Philosophie quanquam idem spero»). XIII 71 («qui eundem non ferro, non fuste, non lapide, sed vociferatione fugare et conviciis sperant»). XXIV 38 («sperans etiam cetera, que nondum mandata sunt litteris, gesta sua per te memorie prodi»). XXV 56 («Hoc si feceris, ut spero et opto, non me demereberis»). XXX 19 («Et tamen non est causa cur tecum copiis omnibus pugnem sed una, ut spero, te cohorte debellabo »). XXXIII 4 («si, quemadmodum psero, eis translatio placuerit»). XXXVII 10 («ut, spero, facies»). XXXVIII 39 («quod brevi, ut spero, licebit»). XXXIX 10 («Verum quia spero non ita post longum tempus me istuc venturum commodiusque facturum id quod nunc mihi denegatur»). XXXIX 40 («sed, ut spero, brevi licebit»). XLIV 7 («ut de illo minus sperare cepisti»). XLV 20 («homines iam ethera celumque penetrantes, quod spero ptoque»)
  • Epistola contra Bartolum: I 8 («si posteriora secula a commentariis temperatura speravisti»). II 21 («Qualem enim sperarem illum fore in medio mari gubernatorem, qui statim, dum portum egreditur, impingit?»)
  • Raudensiane note: I 10, 1 (cit. Cic. Att. V 21, 1: «Tarenti es. Non spero te istic hiemare iucunde»). I 10, 2 («si enim diceremus ‘spero te ibi hiemare’, non recte diceremus»). I 15, 46 («‘iubes me bene sperare’, cur me celum sperare iubebas? [Verg. Georg. IV 325]»). I 15, 115 (cit. Verg. Aen. V 17-18: «Non si mihi Iuppiter auctor / spondeat, hoc sperem Italiam contingere celo»). II proemium, 6 («sperans hominem, ubi rem – quod facile erat – rescisset, ad me scripturum et, […], reprehensiones suas reprehensurum»). II 3, 63 («purgat infamiam conciliatque eorum animos ad bene sperandum de causa»). II 4, 16 («Transeo quod ait […]non de [scil. gaudio] Pamphili ac Davi sperantium nuptias nunquam fore»)
  • Raud. not. redazione primitiva: IX 1 (cit. Cic. Att. V 21, 1). XIV 41 («Cicero: Litteras ad me misisti, quibus me iubebas bene sperare», probabile cit. Cic. Deiot. 38: «Memini enim isdem fere verbis ad me te scribere meque tuis litteris bene sperare non frustra esse iussum»). XIV 105 (cit. Verg. Aen. V 17-18). XVIII 16
  • Apologus in Pogium I: «sperat se superiorem ex iniusto» (Camporeale 1972: 479). «Dio. Credo tamen me propediem bene valere, et rem me confecturum ut spero. […]. Quod supervacuum duorum verborum alterum est, ‘credo’ et ‘spero’» (Camporeale 1972: 497)
  • Oratio in principio studii VII 1: «effecit ut ille [scil. Romanus pontifex] incolumes sint [scil. scientiae], effectura, quod spero, ut incolumes perseverent»
  • Antidotum in Facium: altissima frequenza

CORRISPONDENZE

LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO

In età classica, sperare equivale a “fare affidamento a” qualcuno o qualcosa (Lewis-Short, s.v. spero: «To hope, to look for, trust, expect»; Gaffiot, s.v. spero: «attendre, s’attendre à, […] espérer»), il che rende il verbo sinonimo di confidere e credere. Tuttavia, in età tardo-antica emerge la tendenza ad estendere impropriamente a spero il significato di “ritenere” proprio di confido (ThlL IV: 1134, s.v. credo: «putare aliquid verum esse») e credo (ThlL IV: 208, s.v. confido: «i. q. pro certo habere»). Si veda Non. De comp. doctr. IV, s.v. autumare: «Autumare est sperare» e Blaise chr., s.v. spero: «penser».

LATINO MEDIEVALE

Come in epoca tardo-antica, spero non manca di essere inteso nel senso di “ritenere” (Hug. Der. S 282, 10, s.v. spatium: «Item a spera spero -as, spem habere, confidere, existimare vel sperando expectare vel credere»; Johan. Balb. Cath., s.v. spero: «A spera dicitur spero <->ras, spem habere, con<fi>dere, existimare vel sperando expectare vel credere»). Tuttavia, Uguccione da Pisa (Der. F 34, 9, s.v. fido) interpreta confidere con il principale significato di sperare in malo.

LATINO UMANISTICO

Come Uguccione da Pisa si comporta anche Bartolomeo Facio (Val. f.66r): «Inter fidentem et confidentem hoc interest: fidentem in bonis, confidentem in malis dicimus». Perotti in lib I epig. 22, 20 sottolinea come spero in alcune circostanze assuma il significato di existimare oppure di credere: «Abusive tamen aliquando spero pro existimo sive credo accipitur, sive de praesenti tempore loquamur sive de praeterito. De praesenti Quintilianus: Facilis, ut animadvertere vos spero, defensionis meae cursus est [Ps. Quint. Decl. IX 19]. De praeterito: Et innocentiam quidem puellae satis, ut spero, defendimus [Ps. Quint. Decl. XV 14]». Nebrija, s.v. spero: «esperar». Anche Calepino per sperare elenca i significati di “confidare” e “ritenere” (s.v. spero: «ad dolorem et ad voluptatem refertur. Virgilius: Hunc ego si potui tantum sperare dolorem, / Et perferre, soror, potero [Verg. Aen. IV 419-420]. Sperare inquit in futurum opinari sive timere. […]. Hinc bene spero et male spero dicimus»).

NOTA CRITICA

Tramite la stesura di Eleg. V 47, V. desidera contrastare l’uso (esclusivamente) negativo di confidere (per cui vd. le esegesi di Uguccione da Pisa e Bartolomeo Facio).