ELEGANTIE
V 78, 1-2: (1) […]; saturare ad unum gustum. (2) Nam figurate locutus est Cicero: «iracundiam meam satura tuo sanguine» [Rhet. Her. IV 65], quasi sitim meam satura
DEFINIZIONE
Riempire, saturare (solo in riferimento al gusto)
FREQUENZA
- De vero bono III 24, 11: «Hic [scil. cibus et potus Dei] non saturabit unquam, non famem sitimque redire patietur»
- De reciprocatione ‘sui’ et ‘suus’ XLIII 2: «saturati sunt filiis et dimiserunt reliquias parvulis eorum» (cit. Psalm. 16, 14)
- Antidotum in Facium I 15, 17: «Modo saturare orationem et saginare seu locupletare me doceas: hoc non facis; quanquam quid ieiunitas ariditasque ad elegantiam?»
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
Per quanto riguarda l’età classica, satiare e saturare sono regolarmente sfruttati come sinonimi, il che trova riscontro in Forcellini, Lewis-Short e Gaffiot. Lo stesso vale per l’età tardo-antica (cfr. Carisio, Synonyma Ciceronis: «Vel bibere, potare, savire, epulari, convivari, satiari, satur fieri, saturari, expleri, repleri, pulmento referciri» e Blaise chr., s.v. satio: «rassasier, satisfaire, assouvir, saturer, fatiguer, dégoûter»).
LATINO MEDIEVALE
Diversi lessicografi trattano satio e saturo come forme equivalenti, ragion per cui all’interno delle opere prevale un uso arbitrario e indistinto dei due verbi (Papias Elem., s.v. saturat: «Saturat, satis cibat, implet, ut vero ignis est qui devorat»; Hug. Der. S 53, 9, s.v. satis: «Item a satis saturo -as; saturatur quis cibo, satiatur spectaculo; item satiatur uno cibo, saturatur diversis»; Johan. Balb. Cath., s.v. saturo: «[…] a satis dicit saturo <->ras <->ravi <->ratum; saturatur quis cibo, satiatur spectaculo; item satiatur quis uno cibo, saturatur diversis»), aspetto testimoniato oltretutto dal DMLBS (s.v. satiare: «to satisfy the hunger of/thirst of», «to saturate, exhaust», «to satisfy, gratify […] to appease […] by offering satisfaction»; ibidem, s.v. saturare: «to feed […] amply or to the point of fullness», anche con beni spirituali e intellettivi, «to overfeed, stuff w. food, to sate» e, quindi, «to satisfy […] hunger or appetite […]», «to weary, cause disgust or suffering by excess», «to fill completely or to bursting point», «to satisfy, […] to be satisfied or content»).
LATINO UMANISTICO
Le Ver, s.v. saturo: «aouler et dicitur a *satis Saturare dicitur satis cibare, implere, saciare, sed saturatur quis cibo, satiatur spectaculo. Item saciatur uno cibo, saturatur diversis rebus». Nebrija, s.v. saturo: «hartar» (“ingozzarsi”). Perotti lib. 1, epig. 6, 28: «Item a satis sive sat satio, saturo, quod est expleo, neque ad gustum solum, sed ad omnes sensus attinent. Apuleius: Sed ille libidine exsaturatus iacebat in grabatulo [Apul. ?]. Cicero: Iracudiam meam satura tuo sanguine [Rhet. Her. IV 65]». Calepino, s.v. saturo: «sicut satio capitur et similiter ad omnes sensus pertinent. Cicero: iracundiam meam satura tuo sanguine [Rhet. Her. IV 65]».
NOTA CRITICA
In Eleg. V 78 V. distingue saturo e satio sostenendo che il primo verbo può rapportarsi soltanto al gusto; mentre, il secondo a qualsiasi senso (persino all’animo). Tuttavia, questo discrimine non emerge in alcuna epoca passata in rassegna.