ELEGANTIE
V 103, 2 e 5, 7-9: (2) Salto tripudio, unde saltatio. […]. (5) Quid autem distent saltus et saltatio notum est. […]; (7) saltatio vero illa hominum iactatio quam vulgo tripudium vocant. (8) Et licet salio pro salto accipitur, non tamen saltus pro saltatio saltatus ve, que eiusdem significationis est. (9) Livius: «ferre ac per urbem ire cum tripudiis solennique saltatu iussit» [Liv. I 20, 4]
DEFINIZIONE
Danzare, ballare
FREQUENZA
- De vero bono: I 12, 5 («Saltasti cum sociis in amici nuptiis? Vinculis cohibendus es»). III 25, 18 («Hi tibi cornu tubaque resonabunt, illi canent, hi pedibus plaudent choreas, uti decet felices spiritus sonare, canere, saltare»)
- Raudensiane note: I 7, 5 («[…]. Marcellus [Non. De comp. doctr. I, s.v. cinaedi] pro ‘saltatore’ exponit [scil. Cinedus], alii pro re turpiore: non quod moveat membra in saltando, sed quod in obscena Venere»). II 3, 12-13 («Ra.: (12) Saltem. – Deinde -: Emicat in currum [Verg. Aen. XII 327], idest ‘saltat’. La.: (13) ‘Salit’ dicere debuisti aut ‘insilit’. Saltare enim ‘tripudiare’ est: illinc venit saltus, hinc saltatio, quod est – ut Virgilianis verbis utar – ‘pedibus plaudere choreas’ [Verg. Aen. VI 644: «Pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt»]»). II 4, 31 («Immo locus [scil. orchestra], ubi saltabatur publice […] et quem circumsidebant magistratus et alii pro sua dignitate et prout ordines poscunt, plebe autem stante, magis quam sedente»)
- Ars grammatica 195: «quo quasi presultor saltavit in agmine primus» (Casciano 1990, p. 21: «e nella loro [scil. dei Salii] schiera il più insigne danzava come un presultor – primo ballerino –»)
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
Forcellini, s.v. salto: «Salto dicitur de iis, qui lasciviae causa, artificiosis saltibus et gesticulationibus ad sonum tibiae moventur, brachia, pedes et corpus varie jactando, crotalis etiam et cymbalis interdum adhibitis, […] (It. ballare, danzare; […])»; Lewis-Short, s.v. salto: «to dance»; Gaffiot, s.v. salto: «danser». In età tardo-antica, salto continua a significare “danzo” (cfr. Serv. Ecl. VI 27: «in numerum ludere] id est saltare ad modum rhythmi et cantilenae vel ad certam modulationem» e Blaise chr., s.v. salto: «danser»).
LATINO MEDIEVALE
Saltare inizia a essere concepito come frequentativo derivato da salire e, quindi, assume il valore di “saltare ripetutamente” (e, solo in seconda battuta, quello di “danzare”), come testimoniato dal DMLBS, s.v. saltare: «to leap or jump repeatedly or rhythmically», «to dance». Si veda anche Papias Elem., s.v. salio: «Salio <->lis <->livi et salii saltum, unde salto <->tas frequentativum et saltus <->tus»; Hug. Der. S 18, 53, s.v. salio: «Item a salio salto -as frequentativum»; Johan. Balb. Cath., s.v. salio: «Item a salio <->lis […] salto <->tas frequentativum».
LATINO UMANISTICO
Le Ver, s.v. saltito: «souvent sauter, souvent salir et est frequentativum de *salio .lis Salto.tas – idem – ambo frequentativa» (“saltare con frequenza”). Nebrija, s.v. salto: «dançar o bailar». Perotti lib. 1, epig. 12, 48: «salto, quod significat tripudio, a quo saltatio, tripudium: nam saltus est qualis cervorum leporum que; a salto saltatus, idem quod saltatio, hoc est tripudium. Livius: Ac per urbem ire cum tripudiis solenni que saltatu iussit [Liv. I 20, 4]. Interdum tamen salio pro salto accipitur. Virgilius: Mollibus in pratis unctos saliere per utres [Verg. Georg. II 384]. At saltus pro saltatione nunquam invenitur». Calepino, s.v. salto: «significat tripudio».
NOTA CRITICA
Benché i Classici assegnino a salire il significato di “saltare” e a saltare quello di “ballare”, “danzare”, concetto rimarcato da V. anche in Raud. not. II 3, 12-13; a partire dall’età medievale inizia a diffondersi la tendenza ad associare a salio la nozione di “ascendo”, “salgo” e a salto (recepito come frequentativo di salio) il concetto di “saltare (frequentemente)”, “continuare a saltare” (cfr. Latino medievale e Latino umanistico). Di conseguenza, V. desidera restaurare gli originari valori dei due verbi.