Rapio, -is, rapui, raptum, rapĕre (v.)

ELEGANTIE

V 83, 1-5: (1) Rapere manifestam significationem habet cum de aliis rebus loquimur, cum vero de personis duobus modis accipitur. (2) Uno qui ad resquoque pertinet, velut apud Virgilium: «Quid faceret? quo se rapta bis coniuge ferret?» [Verg. Georg. IV 504] Rapta dixit pro ablata. (3) Et alibi: «[…] raptas sine more Sabinas» [Verg. Aen. VIII 635]. (4) Altero pro eo quod est vim afferre atque vitiare, vel si non asportet nec feminam loco diducat; quod proprie de virginibus que vitiate sunt dicitur, (5) ut apud Senecam, qui eandem legem non eisdem verbis repetit, quodam loco sic extulit «rapta raptoris aut mortem aut indotatas nuptias optet» [Sen. rhet. Contr. I 5], alio loco sic: «vitiata vitiatoris aut mortem aut indotatas nuptias optet» [Sen. rhet. Contr. exc. VIII 6]

DEFINIZIONE

  1. Rapire
  2. Stuprare

FREQUENZA

  • De vero bono: I proemium, 5 («me oblitum mee infirmitatis et ardore raptum defendende reipublice nostre»). I 13, 8 (cit. Lucan. VII 445-446: «Sunt nobis nulla profecto / Numina, cum ceco rapiantur secula casu»). I 19, 3 («Non enim dicit hoc Paris qui eam [scil. Helenam] rapuit»). I 41, 1 («non Paris ad rapiendam [scil. Helenam] impulsus»). II proemium, 1 («Hec [scil. copia sive εὐπορία, praestantissima omnium orationis virtutes] rapit audientem, hec raptum revocat»)
  • De libero arbitrio 565-657: «Quod si ille [scil. Paulus] vas electionis et qui, in tertium usque caelum raptus, audivit arcana verba quae non licet homini loqui, […]»
  • De falso credita Constantini donatione: I 1 («si facultas detur, quam avide me ad supplicium festinanterque rapturi?»). I 2 («quis rex e manibus summi sacerdotis, si me rapuerit ille, etiam ut velit, eripere poterit?»). VII 24 («Nam cum intelligeret aliquando populos destinasse, ut eum raperent regemque facerent»)
  • Gesta Ferdinandi: I 4, 7 («Ita Ferdinandus hac consilii celeritate, non dato homibus spatio deliberandi, rapuit eorum excussitque iudicium»). I 9, 2 («aves […] aut hastis in aere percutiebantur, aut manibus humi rapiebantur»). II 15, 4 («Nunc ea triremis predam e faucibus lupi hiantis ac iam iam rapientis eripuit»). III 4, 10 («cum interim comes, audito tumultu, rapto cetero agmine advolat»). III 12, 10 («Credo templa spoliantur, innoxii homines ad necem suppliciumque rapiuntur»)
  • Raudensiane note I 4, 64: «ut unusquisque quod vult rapiat, cibi tantum ac sagine memor»
  • Apologus in Pogium I: «Par. Sublimem intro hunc rape quantum potes, in stabulum tuum. […]. Dro. […]. Hunccine attritorem confractoremque latinarum ollarum in stabulum rapio?» (Camporeale 1972: 488)
  • Apologus in Pogium II: «nonne Lombardiae duces, veneti, florentini, multique praeterea, aliena appetendo rapiendoque crevere?» (Camporeale 1972: 507)
  • Ars grammatica 122: «fabula formosas addit rapuisse puellas» (Casciano 1990, p. 15: «e il mito aggiunge che rapirono belle fanciulle»)
  • Antidotum in Facium: I 15, 59 («Interroga eos qui me rem gestam edocuerunt, num fuerint pile flamee quas in celum rapiebat incendium»). III 7, 1 (cit. Invective II 96-97 in merito a Gesta Ferdinandi II 2, 3: «Non regem, sed ebrium quendam hominem videris velle demonstrare, quem si animi torpor, ex corporis languore proficiscens, interdum rapiebat, tamen stertentem inducere vitiosum fuit»). III 7, 5 («Veternum autem idem quod lethargum esse volunt, quod assiduum soporem inducat: huius tu vires, homo imperitissime, ignoras et ais ‘rapiebat interdum’; scilicet furor, qualis te rapit interdum, fuit, aut comitialis et non assiduus morbus»). IV 1, 4 (cit. Invective I 90, 6-12: «ut sepe miratus sim tam patientes esse regis aures quin te sublimem rapi ac loris cedi, tanquam loquacem ac molestum interpellatorem, iusserit»). IV 1, 6 («Miramini quod non iussus sum rapi et loris cedi, quia legentem interfatus sum»). IV 4, 11 (cit. Liv. XXI 28, 5: «Ut quenque timentem altitudinem destitueret vado, impetu ipso fluminis in alteram ripam rapiente»)

CORRISPONDENZE

LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO

Il Thesaurus conferma le accezioni di “rapire” (in merito a res e a personae; ThlL XI/2: 91-115, s.v. rapio: «significatur fere actio celeriter vel cum vi, impetu quodam capiendi vel trahendi», «ita fere, ut appareat ipsi verbo inesse notionem auferendi sim.; saepe tamen accedit aliud verbum auferendi sim.») e di “stuprare” (ThlL XI/2: 94, s.v. rapio: «coniugio sociandi, stuprandi, prostituendi»: «respicitur abductio puellarum, feminarum, puerorum fere ab eis effecta, quibus sociandi sunt», «evanescente notione abductionis significari vid. […] actio vitiandi»). Per il secondo significato, si veda soprattutto il grammatico tardo-antico Servio. Aen. I 28: «rapti] stuprati, ut est ‘rapta Garamantide nympha’ [Verg. Aen. IV 198]. Item et ‘raptas sine more Sabinas’ [Verg. Aen. VIII 635]»; ibidem IV 198: «rapta] stuprata, ut ‘et rapti Ganymedis honores’ [Verg. Aen. I 28]»; ibidem IV 217: «rapto potitur] stupro fruitur: […]»; ibidem VIII 635: «raptas sine more Sabinas] […] ‘raptas’ stupratas, id est per vim»; ibidem I 100: «correpta] rapta»). Blaise chr. (s.v. rapio) annovera per rapio l’unico valore di “portare” o “essere portato via” («être entraîné, emporté»).

LATINO MEDIEVALE

Rapere è recepito ancora con i significati di  “stuprare” (DMLBS, s.v. rapere: «usu. leg., woman, also accompanied by sexual assault or coercion»; Niermeyer, s.v. raptus: «viol – rape», «n’importe quel acte violent perpétré contre une femme – any act of violence against a woman») e “arraffare” (Du Cange, s.v. rapere: «Manum injicere»; DMLBS, s.v. rapere: « to seize and carry off, snatch away […] usu. person, against his will or contrary to his expectations», «to carry away […] to take away […] property […] unlawfully or by force, to carry off as plunder») rispettivamente da parte di Isidoro di Siviglia (Orig. V 26, 14: «Stuprum. Raptus proprie est […]; unde et qui ‘rapto potitur’, stupro fruitur [cf. Serv. Aen. IV 217]») e di Papias (Elem., s.v. rapit: «Rapit, violenter aufert, inde rapina, rapinosus, rapax <->cior <->cissimus, raptim, <->ptor, <->trix, raptum <->ti componitur»; Elem., s.v. trahere: «Trahere, […], rapere»), quest’ultimo seguito da Vincenzo di Beauvais (Speculum doctrinale I, Breve vocabularium, c. XLVII, vocabula incipientia per ‘c’: «Correptum, raptum, sublatum»), Uguccione da Pisa (Der. R 53, 5, s.v. rumpo: «et rapio -is -ui -tum, qui enim rapit quasi rumpit; unde raptim adverbium») e Giovanni Balbi (Cath., s.v. rapio: «a rumpo <->pis dicit rapio <->pis <->pui, qui enim rapit quasi rumpit; unde raptim adverbium, idest festinanter, violenter, quasi ruptim»).

LATINO UMANISTICO

Le Ver, s.v. rapio: «.i. ravir , tolir .i. violenter auferre, spoliari, furari, tollere». Nebrija, s.v. rapio: «arrebatar». Perotti lib. 1, epig. 16, 1: «Rapere proprie est cum impetu quodam et violentia auferre. Virgilius: Raptas sine more Sabinas [Verg. Aen. VIII 635], hoc est ablatas. Ponitur tamen aliquando figurate pro vitiare, et proprie de virginibus atque impuberibus pueris dicitur, etiam si loco non dimoveantur. Idem: Et rapti Ganimedis honores [Verg. Aen. I 28]». Calepino, s.v. rapio: «significat per vim aut cum festinantia sive cum furore rapio, traho, evello, aufero. […]. Aliquando rapere est vim afferre, vitiare et proprie de virginibus atque impuberibus pueris, etiam si loco non dimoveantur. Virgilius: Et rapti Ganymedis honores [Verg. Aen. I 28]. Seneca: rapta raptoris aut mortem aut indotatas nuptias optet [Sen. Contr. exc. VIII 6]».

NOTA CRITICA

V. (rifacendosi evidentemente a Servio) desidera ribadire il fatto che rapio può significare “esercitare violenza”, “stuprare”, anche se la persona vittima del sopruso non venga trascinata, portata via, “rapita” (per l’appunto) in un altro luogo (cfr. Eleg. V 83, 4). Tra i grammatici successivi all’umanista, se Nebrija traduce rapio con lo spagnolo «arrebatar» (“rapire”) senza ulteriori specificazioni, recepiscono interamente il contenuto del capitolo valliano Perotti e Calepino (cfr. Latino umanistico).