ELEGANTIE

V 14, 1 e 4: (1) Provoco in malam partem dicitur et in bonam. De mala notum est, de bona vero Cicero ad Brutum: «tuis litteris amantissimis sum provocatus» [Cfr. Cic. Fin. I 8]. […] (4) Est autem provocare et lacessere temptare ad pugnam et ad concertationem

DEFINIZIONE

  1. Incitare, stimolare (in senso positivo)
  2. Provocare, irritare (in senso negativo)

FREQUENZA

  • De libero arbitrio 223-224: «[…], misericordiam eius omnino non provocemus»
  • Gesta Ferdinandi: I 11, 10 («sive ut levius fugerent, sive ut minus ad cedendum provocarent victorem»). III 3, 10 («Verecunda debet actio esse iure provocantis, vel ob hoc ne iniuria provocare videatur»). III 4, 5 («cepit […] socium qui in arce excubabat provocare. Ille nihil moratus, ne probior sodale foret, provocanti respondet»)
  • Apologus in Pogium II: «praesertim cum non ad hunc sed ad alium scribat, a quo esset litteris provocatus» (Camporeale 1972: 520)
  • Antidotum in Facium: I 1, 5 («facile patior me ad pugnam esse provocatum»). I 1, 10 («ut omnis belli huius invidia penes eum sit qui provocavit – si provocasse dici potest qui non suo magis consilio ad hoc descenderit»). I 4, 4 («ut concedam vestra me provocatum causa repetisse»). II 7, 32 («licet abs te provocatus impulsusque»). III 6, 3 («Quantopere me derideres si, ut facit Livius, dicerem Gallum illum qui Romanos ad singulare certamen provocabat»). IV 1, 32 («Quod sequitur, ad id me adversarius provocavit»). IV 1, 42 («ut qui sibi iam timeret quemque provocasse hostem»). IV 7, 8 (cit. Liv. XXIV 8, 5)

CORRISPONDENZE

LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO

ThlL X/2: 2351-2359, s.v. provoco: incitare, instigare, excitare, elicĕre (“spingere” positivamente o “aizzare” negativamente), motivo per cui provocare e lacessere si equivalgono. In età tardo-antica non si registrano particolari mutamenti linguistici dal momento che la situazione rimane invariata (provoco e lacesso sono intesi come sinonimi). Si vedano Donato (Phorm. 240: «ita sum irritatus animum […]] ‘irritatus’ provocatus et in iram impulsus, hoc est commotus et perturbatus»), Servio (Aen. VIII 614: «aut acrem dubites in proelia poscere Turnum] provocare, Cicero poscunt maioribus poculis, id est provocant»), Nonio Marcello (De comp. doctr. II, s.v. lacessere: «Lacessere positum provocare»; De comp. doctr. IV, s.v. citare: «Citare, incitare, provocare») e Blaise chr. (s.v. provoco: «provoquer, susciter», «en appeler», «exciter», «encourager (péjor.), séduire, tromper», «inviter à»).

LATINO MEDIEVALE

Provoco continua a essere recepito come sinonimo di lacesso (esclusivamente in senso negativo) oppure con il significato di “chiamare avanti” (già contemplato nel latino classico), come dimostrano Hug. Der. U 44, 5, s.v. voco: «provoco -as, irritare»; Johan. Balb. Cath., s.v. voco: «provoco, <->cas incitare, alios irritare, porro vocare»; Eber. Grec. XV 180: «Irritat evacuat, irritat provocat iras» e i dizionari di latino medievale, ad es. Blaise med. (s.v. provoco): «promouvoir»; Arnaldi-Smiraglia, s.v. provoco: «inducere […] vocare»; DMLBS, s.v. provocare: «to call forth, to summon […] to cause to come into existence, bring about, provoke […] to (call upon so as to) encourage, rouse, or stimulate (to action or sim.), (w. ref. to showing superiority in contest) to challenge, defy […] to incite (person or animal) to irritation or anger, to provoke […] to call on or refer to higher authority, to appeal (to)».

LATINO UMANISTICO

Come V., Perotti in lib. I epig. 3, 464 intende provocare con accezione negativa e positiva: «Provoco, quod modo in malam partem accipitur et significat incito, lacesso. Plynius: Quamvis enim multis provocatus iniuriis, nunquam tamen ab amicitia recessi [Plin. ?]. Modo in bonam, et idem fere est quod cohortor. Cicero: Tuis litteris amantissimis sum provocatus [Vall. Eleg. V 14, 1]. Ponitur etiam provoco pro appello, et nunc accusativum requirit cum praepositione ad. Cicero: Qum alter ad Senatum provocasset, alter vero appellasset tribunos [Cic. ?]. Aliquando tamen et sine praepositione invenitur. Apuleius: Nihil prodest praetorem aut potestatem aliam provocare [Apul. ?]». Allo stesso modo si comportano Nebrija (s.v. provoco: «desafiar», cioè “sfidare”) e Calepino (s.v. provoco), che attinge la definizione del verbo proprio dall’opera di Perotti.

NOTA CRITICA

V. desidera evidenziare il valore positivo di provocare e lacessere giacché entrambe le voci a partire dall’età medievale vengono esclusivamente impiegate con significato negativo (cfr. Latino medievale).