ELEGANTIE
V 68, 3-5: (3) Precipere est tum magistrorum, quod est precepta tradere, tum magistratuum et superiorum personarum. (4) Salustius in Catilinario: «iudices rerum capitalium quibus preceptum erat» [Sall. Catil. 55]. (5) Idem in Iugurtino: «Micipsa pater meus moriens mihi precepit» [Sall. Iug. 14]
DEFINIZIONE
- Dare precetti (magister)
- Prescrivere (magistrates e superiores)
FREQUENZA
- De vero bono: I 15, 1 («et apud Ciceronem precipit M. Antonius»). I 42, 2 («Cur non idem ceteris hominibus precipis?»). I 43, 1 («cum de potiendis etiam maritatis preciperet [scil. Ovidius]»). II 2, 2 («Honestas precipit nec dolere nec letari»). II 8,4 («Itaque nunquam desunt hi magistri quasi e loco superiore precipientes»). II 15, 4 («Hoc vos etiam facitis cum de honestate precipitis»). II 24, 1 («Recta sane ratio si de assequendis artibus preciperes, in hoc tamen loco respuenda»). III 8, 6 («cum nulla premia aut incerta quedam et inania post hanc quam vivimus vitam de honesto precipientes philosophi esse voluerint»). III 8, 7 («stoicorum nostrorum princeps Seneca plura de paupertate precepit quam Diogenes precepisset»). III 18, 1 («ut mihi […] [scil. Deus] videatur, […], nos admonere, nobis passim precipere»). III 18, 2 («rogat, increpat, spem metumque ostendit, non ut ludi magister, qui pueritiam litteris imbuit cum precipit castigat hortatur, sed tanquam pater»). III 23, 3 («cognovi quod tibi precipio»)
- Defensio questionum in philosophia: XVII 27-28 («[…]: sic Iacob, sic mater Samuelis, sic Iephte fecit, sic Moyses precipit»). XIX 10 («Non video aliquam Sanctorum auctoritatem hoc precipere; […]»)
- De professione religiosorum X 7: «Etiam ne libros vendam et erogabo? Apostolis preceptum est hoc»
- De falso credita Constantini donatione: VI 21 («Eadem mihi atque adeo maior est causa, cui etiam a domino precipitur dicente»). XX 64 («Unde coram deo vivo, qui nos regnare precipit»). XXIII 74 («Quis feminas eas que virgines ac sanctimoniales descendere preceperat nec nisi kalendis?»). XXVII 86 («Precipere aliis eos que exhortari possumus, imperare illis ac vim afferre non possumus»)
- Gesta Ferdinandi: proemium 1 («quia in generalibus versetur et propositis fictis exemplis in universum precipiat»). proemium 4 («Quid autem, quod ad moralem pertinet, satyrici aliud quam disputando precipiendoque mores informant?»). proemium 6 («Nam precipere aliis velle fere odiosum est, quia arrogantiam et tumorem animi olet»). proemium 10 («Nonne in universum precipiunt?»). I 3, 7 («Huic puero, […], tamen filiam non aliter quam primigeniam, quod nomen proprium est eius cuius futura successio est, pater vocari precepit»). I 6, 7 («dehinc ceteris precipit»). I 6, 9 («Tunc ille prout preceptum sibi erat, ne a latere aut a tergo rostris navium feriretur»). I 11, 2 («cum imperator cibum maturius capi precepisset»). I 11, 6 («Sed cum aliquandiu nihil auxiliorum neque a duce neque ab inferioribus castris mitteretur nihilque ei preciperetur, sibi per se precipiendum putavit»). I 11, 18 («dux precepit ut, tracta unco et in acervos collecta [scil. cadavera], succenderentur»). I 16, 6 («imperator […] signa canere imperat et omnes in armis esse, ut die incipiente urbem, quo cuique loco preceptum est, corona cingant»). II 1, 5 («nec precepit ut ab aliis uxor prospiceretur sibi»). II 4, 13 («Illudquoque non minus falso dici, ab rege preceptum illis literis, ut comitem interficiendum curarent»). III 2, 15 («Verum nisi propositum animi mei precipiat mors»). III 3, 2 («Id rex ad se postea perlatum, tradi Federico precepit»). III 10, 11 («Hoc loco rex insignem atque maiorem multo quam videatur rem fecit, quia illum pro convicto pronuntiari precepit»)
- Epistole: XXIII 54 («<a> nostro rege solicitatus, ut subnotarem que male precepta crederem»). XLVII 34 («Dices profecto non indignam fuisse preceptione materiam et me de ea non inerudite precepisse»)
- Raudensiane note: altissima frequenza
- De reciprocatione ‘sui’ et ‘suus’ VI 1: «De cuius natura et usu cum alii veteres grammatici nonnulla tum Priscianus, […], permulta praecipit»
- Antidotum in Facium: altissima frequenza
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
ThlL X/2: 441-461, s.v. praecipio: «i. q. sive docendo sive iubendo mandare, tradere sim.». Inoltre, ThlL X/2: 453-461, s.v. praeceptum: «significatur quod aliqua auctoritate vel potestate constitutum, probatum sim. est (sive a iubente, […], sive a docente, […])». In età tardo-antica, praecipere è inteso come “insegnare”; “ordinare”, “comandare”; “prendere in anticipo”; “prevedere”. Carisio, Synonyma Ciceronis: «Commonet, praecipit, praedicit, denuntiat»; ibidem: «Edicit, denuntiat, praecipit, praedicit, iubet, imperat». Serv. Ecl. III 98: «praeceperit] praeoccupaverit: […]». Non. De comp. doctr. IV, s.v. praecipere: «Praecipere est iubere vel monere. Vergilius lib. XI: ipsi numerum que modum que carinis / praecipiant [Verg. Aen. XI 328-329]. Et lib. IX: namque ita discedens praeceperat optimus armis / Aeneas [Verg. Aen. IX 40-41]. […]. Praecipere, praevenire. […]». Blaise chr., s.v. praecipio: «recommander, prescrire», «ordonner, recommander impérativement».
LATINO MEDIEVALE
Uguccione da Pisa adopera sempre precipere per definire gli altri verbi di comando (Der. M 24, 1, s.v. mando: «Mando -as, idest precipere; […]»; Der. I 112, 1, s.v. iubeo; Der. I 117, 28, s.v. iungo: «iniungo -is, idest precipere»; Der. D 52, 23-24, s.v. dico: «(23) edico -cis, idest precipere […]; (24) indico -cis, idest precipere […]»), ma nel momento in cui bisogna definire il lemma precipio è chiosato soltanto come “prendere in anticipo” (Der. C 40, 72, s.v. capio: «precapio -pis idest ante capere, in quo sensu invenitur et precipio»). Lo stesso vale per Papias Elem., s.v. praecipere: «Praecipere, imperare, preoccupare, iubere, cogitare» e Johan. Balb. Cath., s.v. precipio: «[…] a pre<-> et capio <->pis componitur precipio <->pi <->ceptum, idest preceptum dare. Item invenitur precapio <->pis, similiter ex pre<-> et capio […], et est precapere, antecapere, in quo sensu invenitur etiam precipio <->pis […]». Mentre, Eber. Grec. XIX 29: «Est domini quod praecipiat, parere minoris».
LATINO UMANISTICO
Le Ver, s.v. precipio: «quemander preceptum dare, iubere, imperare, ordinare et componitur a *pre et *capio .pis». Nebrija, s.v. praecipio: «mandar enseñando». Perotti (lib. 1, epig. 4, 105) e Calepino (s.v. praecipio) aggiungono le ulteriori accezioni di ante videre e praevenire.
NOTA CRITICA
Attraverso la stesura di Eleg. V 68 V. desidera attribuire a praecipere soprattutto i valori di “dare precetti” e di “prescrivere”; mentre, dall’età medievale (cfr. Latino medievale) al termine è anche associata la particolare nozione (pur contemplata dai Classici) di ante capere (“prendere in anticipo” dal punto di vista fisico o metaforico).