ELEGANTIE
V 58, 9-11: (9) postulo est quodam modo requiro (ut ‘res, locus, tempus, persona, causa postulat’) et tanquam rem iustam peto. (10) Curtius: «Postulabat autem magis quam petebat» [Curt. IV 1, 8]; nisi accipimus, ut Varro apud Servium vult, humiliter petebat (11) (sic enim ait: «poscere est […] cum aliquid pro merito nostro deposcimus; petere vero est cum aliquid humiliter et cum precibus postulamus» [Serv. Aen. IX 194])
DEFINIZIONE
Chiedere qualcosa di giusto, reclamare
FREQUENZA
- De vero bono: altissima frequenza
- De libero arbitrio: 170 («Vide quam aequa postules, […]»). 188 («Quid istuc est quod tibi explicari postulas?»). 439-440 («Quae enim adhuc dicta sunt, […], sed quae ipsa defensionis ratio postulabat»). 595-596 («At istud est non stare conventis, nec prandio esse contentum, sed cenam etiam postulare»). 788-789 («[…], a Christo, in quo dolus inventus non est, chirographum postulabimus?»)
- De professione religiosorum: VI 33 («Quid aliud ergo postulas, nisi ut controversiam nostram tibi condonem?»). VII 29 («Neque ut concedas postulo»). XII 20 («At tu postulas remunerationem periculi, […]»). XII 21 («[…]; habes quod postulabat promissio, […]»). XII 23 («At vos hoc non contenti ceteris anteferri postulatis periculi gratia»)
- De falso credita Constantini donatione: II 6 («Verum antequam ad confutandam donationis paginam venio, quod unum istorum patrocinium est, non modo falsum, verum etiam stolidum, ordo postulat, ut altius repetam»). III 7 («Vos appello, reges ac principes […], vestram mentem inquiro, conscientiam scrutor, testimonium postulo»). VII 24 («Iudices olim deus, ut scias, Caesar, constituit super Israel, non reges, populum que sibi nomen regium postulantem detestatus est»). VII 25 («Quo qui contentus non est, aliud sibi quoddam a diabolo postulat, qui etiam domino dicere ausus est»). VIII 29 («Hoc si tunc Silvester fieri non postulasset»)
- Gesta Ferdinandi: proemium 18 («Inseruntur alia multa, ut lex historie postulat»). I 19, 5 («tamen egre optinent quod postulant»). II 2, 7 («Ideoque non est, ut accipiam puerum et matrem eius, sicut postulasti»). II 3, 18 («Rex illum recte dicere et equa postulare respondit»). II 3, 22 («Non enim preponi illegitimum legitimis se postulare»). II 3, 22 («multo magis debere valere in regibus, quos sola contentos uxore esse vix postulandum est»). II 4, 5 («Postulat ab rege ut in Aragoniam gubernator generalis delegetur»). II 4, 6 («postulata concessit»). II 12, 6 («inter se belligerandi postulabant»). III 2, 17 («Est quidem optandum, ut quod postulamus non graventur»). III 8, 1 («legati a Sigismundo, […], venerunt, postulantes vellet certum locum et tempus constituere»). III 8, 6 («ut aliqua ratione postulatis regis non acquiesceret»). III 12, 4 («Non id nunc postulo ut mihi illa pensitentur»)
- Epistole: I 34 («non rogo, sed ab humanitate tua postulo et efflagito ut me in amicitiam tuam recipias»). V 95 («Nihil autem abs te, beatissime Pater, nominatim postulo quod mihi gratificeris»). XXII 25-26 («postulante sororis mee marito»). XXIV 16 («Quid autem de historiis quas postulabas?po»). XXV 20 («Itaque ab istis suavissimis moribus clementiaque vera postulo ut me non aliter audias quam si ad te cito»). LI 10 («tam licenter te adirem et ut mihi responderes postularem»). LVI 44 («Nullum itaque repulse periculum est, si non postules»)
- Epistola contra Bartolum: III 55 («[…], Hebrei autem in ductu litterarum contra ac nostra consuetudo postulat faciunt»). IV 13 («Si postulas utique ut aspectus scribentis in hastam dirigatur, […]»). IV 22 («[…], cum te promiseris dicturum, que et suam certam rationem postulant nec in prescripto Bartoli ac formula continentur»). V 2 («[…], siquidem omnia ut naturalia sunt postulas!»). VI 17 («[…], profecto res ipsa et ordo postulabat post aurum sequens locus esset argento»)
- Raudensiane note: proemium α 3 («Idem et materia scriptoris et scriptor: sic enim postulabat rei natura»). proemium β 18 («ut non modo facerem quod postulabas»). I 1, 11 («Verum quoniam hoc postulat Raudensis, agendum, scrutemur an recte dicat, an secus»). I 2, 10 («Melius igitur dixisses comparativa cum iunguntur generi feminino sepius postulare e»). I 7, 11 («Immo qui aliquam pro uxore postulat, […]»). I 11, 11 («nam necubi duo verba postulat»). I 14, 17 («‘oro vitam’ est id quod ‘postulo vitam’»)
- Raud. not. redazione primitiva: I 8. VI 12. X 10. XVIII 4 («et Cicero: “Intempestive adeuntes” [cit. Cic. Off. I 88], hoc est qui non adeunt nos, quando tempus locusque postulat, sed tempore non idoneo»)
- Apologus in Pogium II: «Non fuit causa Pogi cur redire properares, nec postulo nisi inter fidem mihi habentes ferre sententiam» (Camporeale 1972: 505). «Etiam ne hoc postulas Pogi, idque eo in opere quod ais a Minerva dictatum?» (Camporeale 1972: 507). «Faciam profecto ut te victum non tu quidem confiteare, non enim est hoc abs te postulandum» (Camporeale 1972: 509). «Nunc quoniam et ocium est nobis et Benedictus postulat, Carolus vero in me hanc provinciam reiicit» (Camporeale 1972: 511). «Quo minus tibi obsequar postulanti nequid de erroribus verborum tuis in hoc opere loquar» (Camporeale 1972: 527)
- Antidotum in Facium: altissima frequenza
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
Petere, poscere, postulare (ThlL X/2: 259, s.v. postulo: «fere i. q. poscere»; «i. q. petere aliquid faciendum, praebendum, concedendum vel quolibet modo impetrandum ab aliquo, apud aliquem […] verbum coloris fere medii et ambigui inter notiones flagitandi, exigendi et precandi, orandi fuisse videtur») e, talvolta, flagitare (ThlL VI/1: 843, s.v. flagito: «i. q. exposcere, poscere») risultano sinonimi condividenti le medesime accezioni di “chiedere giustamente” (nel senso di “pretendere”, “reclamare”), “chiedere con insistenza” ovvero di semplice “chiedere”: per l’appunto, in tutti i verbi sopracitati la domanda, la richiesta è sempre rivolta all’obbiettivo di acquisire qualcosa, il che differenzia peto, posco, postulo, flagito, oro, rogo e i loro composti da quei termini esprimenti il concetto di “chiedere (per sapere)” (quaero, interrogo, scisco e sciscito). La stessa tendenza si registra anche in età tardo-antica. Carisio, Synonyma Ciceronis: «Orat, obsecrat, rogat, petit, poscit, deprecatur»; ibidem: «Petit, poscit, postulat, exigit»; ibidem: «rogare, quaerere, orare, petere, precari, poscere […], obsecrare, supplicare, implorare, invocare». Non. De comp. doctr. IV, s.v. petere: «Petere significat poscere»; ibidem, IV, s.v. poscere: «Poscere significat petere»; IV, s.v. postulare: «Postulare intellegitur apertissime quam habeat significantiam, ut est poscere». Blaise chr., s.v. peto: «chercher à atteindre, attaquer», valori classici, ma anche «demander, solliciter»; Blaise chr., s.v. posco: «réclamer […] tendre à, vouloir, prétendre»; Blaise chr., s.v. postulo: «demander, réclamer». Ma Don. Ter. Andr. 422: «postulo] iuste volo; petimus enim precario, poscimus imperiose, postulamus iure».
LATINO MEDIEVALE
Peto, posco e postulo hanno in comune le stesse accezioni. Si veda Papias Elem., s.v. deposcere: «Deposcere, petere, deprecari»; Elem., s.v. orare: «Orare est poscere, deprecari; exorare vero impetrare»; Elem., s.v. poscunt: «Poscunt qui simpliciter petunt, […]»; Elem., s.v. postulat: «Postulat, petit, exigit», ma Elem., s.v. postulatur: «Postulatur quid honeste, poscitur vero improbe». Hug. Der. P 73, 1, s.v. peto: «Peto -is -tivi -tum, idest querere, postulare»; Der. P 114, 1-2, s.v. posco: «(1) Posco -is poposci -scitum, idest petere, querere, (2) unde postulo -as in eodem sensu». Johan. Balb. Cath., s.v. peto: «Peto <->tis <->tivi <->titum petere, idest querere, postulare»; Cath., s.v. posco: «Posco <->scis poposci poscitum <->scere, idest petere, querere»; Cath., s.v. postulo: «Postulo <->las <->lavi derivatur a posco <->scis et est idem postulo quod posco».
LATINO UMANISTICO
Le Ver, s.v. postulo: «.i. frequenter poscere, petere, flagitare .i. requerre, demander». Nebrija, s.v. postulo: «demandar lo justo» e «demandar en juizio», cioè “pretendere giustizia”, “accusare (imponendo il proprio diritto)” (cfr. ThlL X/2: 262, s.v. postulo: «reus in iudicium trahendus, accusandus»). Perotti, lib. I epig. 20, 3: «Quidam petere, poscere, et postulare ita distingunt ut petere precario sit, poscere imperio, postulare iure. Nobis magis videtur poscere esse rem debitam atque honestam petere, […]. Postulare vero quodammodo requirere, ut res, locus, ratio, tempus postulat. Aliquando tamen ponitur pro eo quod est rem tanquam iustam petere. Q. Curtius: Postulabat autem magis quam petebat [Curt. IV 1, 8]. […]», ma non esita a identificare sia postulo sia posco come sinonimi di peto (lib. I epig. 20, 2: «Peteret. Postularet: petere enim proprie postulare est. […]»; lib. I epig. 87, 1: «Poposcit. Petiit, quemadmodum superius diximus») e, in lib. I epig. 2, 89, a ricondurre la definizione che Valla in Eleg. V 58, 8 associa a poscere («posco quod est proprie rem debitam et honestam peto»), a postulare («[…], quod postulare sit rem debitam ac iustam petendo instare. Curtius: Postulabat autem magis quam petebat [Curt. IV 1, 8]»). Come Perotti, anche Calepino, pur riproponendo le interpretazioni presenti nel capitolo delle Elegantie, adopera peto, posco e postulo come forme tra di loro equivalenti.
NOTA CRITICA
Attraverso la stesura di Eleg. V 58 V. desidera sistematizzare in maniera definitiva le numerose (e confusionarie) definizioni che i grammatici dall’epoca tardo-antica (cfr. la definizione di Donato in Latino classico e tardo-antico) al XV secolo (cfr. Latino medievale e latino umanistico) propongono di petere, poscere e postulare. A ogni modo, gli autori successivi all’umanista non mostrano di recepire il contenuto del capitolo valliano (cfr. Latino umanistico).