ELEGANTIE
V 58, 8 e 11: (8) Ab hac significatione absunt alia verba: posco quod est proprie rem debitam et honestam peto, […]. (11) (sic enim ait: «poscere est […] cum aliquid pro merito nostro deposcimus; petere vero est cum aliquid humiliter et cum precibus postulamus» [Serv. Aen. IX 194])
DEFINIZIONE
Chiedere qualcosa di giusto e legittimamente dovuto
FREQUENZA
- De vero bono: I 13, 11 («Sed illud in primis testor ac posco ne illa odiosa agamus stoicorum pervicacia»). II 19, 2 (cit. Gell. III 8, 1: «Nec mi aurum posco, nec mi pretium dederitis!»). III 18, 4 («Quid enim maius unquam promitti potuit quam omnia quecunque velimus bona in hac vita, si poscimus, nobis datum iri, et in futura plus quam poscere audeamus plus quam cogitare possimus reservari?»)
- De libero arbitrio 480-481: «Tu poposcisti oraculum, ego dedi, veritatem exquisisti, mendacium dicere non potui»
- De professione religiosorum: VI 30 («Quis unquam ab hoste causas, cur ita aciem instruat, poscit?»). VII 4 («Altera cum est sponsio facta Deo, nos gratum illi aliquid prestituros si ille invicem, quod a se poscimus, dumtaxat non iniquum, ante prestiterit»)
- Gesta Ferdinandi: I 11, 14 («poscentium misericordiam»). II 2, 7 («ne postea, cum res poscet, rudis ad gubernacula regni accedat»). II 4, 8 («stipatus omni factione Lunensi poscitque se admitti in possessionem»). II 5, 11 («in primis Siculi legati Federicum sibi regem dari cum fletu lacrimisque poscebant»). II 16, 13 («rege Ferdinando poscente per legatum suum»). III 1, 5 («indulcta quam in primis poposcerat licentia, ut, si nunquam in conspectum regis veniret, fraudi non esset»). III 5, 12 («ab rege magis non denegatum poscentibus quam promissum»). III 15, 11 («solitus dicere, non agere regem, qui non plusquam posceretur donaret»)
- Epistole: XVI 35 («mihi sepe promissas velim litteris poscas»). XXXVII 30 («aut mittam aut ipse portabo […] itemque cetera que a me poscis. Nam Quintilianum quem poscis […]»)
- Raudensiane note II 4, 31: «alii pro sua dignitate et prout ordines poscunt»
- Raud. not. redazione primitiva V 13: «unde Martialis: “Milia pro puero centum me mango poposcit” [Mart. I 58, 1]»
- De reciprocatione ‘sui’ et ‘suus’ XXV 2: «quid ratio poscat, non respiciunt». «oraculum posces, numquid hic liber tibi dedicatus editione sit dignus»
- Apologus in Pogium II: «Quod cum a me poscas, satis significas te nondum satis grammaticum esse» (Camporeale 1972: 527)
- Ars grammatica 296: «et procus hic aliquam iusta pro coniuge poscit»
- Emendationes in Alexandrum grammaticum IX 326: «essendi regem causa me posco iuvari» (cit. Alex. Doctr. 1515)
- Antidotum in Facium: I 2, 15 («Quod cum ita sit, ad supinum preteriti alterius recurrendum est, quod quale sit analogia docet, […], sicut a ‘poposci’ ‘poscitum’»). I 3, 17 («poposci ab rege ut, […], iuberet Antonium […] mihi reddere quos per bibliothecariiquoque culpam intervertisset»). I 15, 42 (cit. Gesta Ferdinandi I 11, 14 in Invective I 75, 16-17: «‘poscentium misericordiam’»). IV 1, 32 (cit. Iuv. VIII 246: «poscere mercedes alieno fessus aratro»). IV 4, 27 (cit. Liv. XXI 42, 2-3: «Cum ad unum omnes ferrum pugnamque poscerent et deiecta esset in id sors»)
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
Petere, poscere (verbo interpretato soprattutto nel senso di “chiedere ripetutamente”, come conferma ThlL X/2: 70, s.v. posco: «i. q. instanter petere, postulare, precari»; «saepe dicitur de eo, qui iure, potestate, meritis vel vi nisus aliquid postulat, flagitat»), postulare (ThlL X/2: 259, s.v. postulo: «fere i. q. poscere»; «i. q. petere aliquid faciendum, praebendum, concedendum vel quolibet modo impetrandum ab aliquo, apud aliquem […] verbum coloris fere medii et ambigui inter notiones flagitandi, exigendi et precandi, orandi fuisse videtur») e, talvolta, flagitare (ThlL VI/1: 843, s.v. flagito: «i. q. exposcere, poscere») risultano sinonimi condividenti le medesime accezioni di “chiedere giustamente” (nel senso di “pretendere”, “reclamare”), “chiedere con insistenza” ovvero di semplice “chiedere”: per l’appunto, in tutti i verbi sopracitati la domanda, la richiesta è sempre rivolta all’obbiettivo di acquisire qualcosa, il che differenzia peto, posco, postulo, flagito, oro, rogo e i loro composti da quei termini esprimenti il concetto di “chiedere (per sapere)” (quaero, interrogo, scisco e sciscito). La stessa tendenza si registra anche in età tardo-antica. Carisio, Synonyma Ciceronis: «Orat, obsecrat, rogat, petit, poscit, deprecatur»; ibidem: «Petit, poscit, postulat, exigit»; ibidem: «rogare, quaerere, orare, petere, precari, poscere […], obsecrare, supplicare, implorare, invocare». Non. De comp. doctr. IV, s.v. petere: «Petere significat poscere»; ibidem, IV, s.v. poscere: «Poscere significat petere»; IV, s.v. postulare: «Postulare intellegitur apertissime quam habeat significantiam, ut est poscere». Blaise chr., s.v. peto: «chercher à atteindre, attaquer», valori classici, ma anche «demander, solliciter»; Blaise chr., s.v. posco: «réclamer […] tendre à, vouloir, prétendre»; Blaise chr., s.v. postulo: «demander, réclamer». Ma Don. Ter. Andr. 422: «postulo] iuste volo; petimus enim precario, poscimus imperiose, postulamus iure».
LATINO MEDIEVALE
Peto, posco e postulo hanno in comune le stesse accezioni. Si veda Isid. Diff. I 438: «poscere minus est quam exposcere; nam poscunt qui simpliciter petunt». Papias Elem., s.v. deposcere: «Deposcere, petere, deprecari»; Elem., s.v. orare: «Orare est poscere, deprecari; exorare vero impetrare»; Elem., s.v. poscunt: «Poscunt qui simpliciter petunt, […]»; Elem., s.v. postulat: «Postulat, petit, exigit», ma Elem., s.v. postulatur: «Postulatur quid honeste, poscitur vero improbe». Hug. Der. P 73, 1, s.v. peto: «Peto -is -tivi -tum, idest querere, postulare»; Der. P 114, 1-2, s.v. posco: «(1) Posco -is poposci -scitum, idest petere, querere, (2) unde postulo -as in eodem sensu». Johan. Balb. Cath., s.v. peto: «Peto <->tis <->tivi <->titum petere, idest querere, postulare»; Cath., s.v. posco: «Posco <->scis poposci poscitum <->scere, idest petere, querere»; Cath., s.v. postulo: «Postulo <->las <->lavi derivatur a posco <->scis et est idem postulo quod posco». Grec. XVII 150: «Exegi quasi perfeci, tamen exigo poscens» (in Eber. Grec. XIX 31 poscere è equiparabile a petere: «Poscere consilium pariter dare debet amicus»).
LATINO UMANISTICO
Le Ver, s.v. posco: «.i. petere, querere, postulare, flagitare, rogare .i. requerre, demander». Guarino Veronese in Carm. diff. 270 adopera petit e poscit come sinonimi («Grata petit poscit, sed debita flagitat ardens», “colui che domanda in maniera riconoscente, poscit; colui che alterandosi esige ciò che gli è dovuto, flagitat”). Bartolomeo Facio nel De proprietate verborum riprende l’esegesi di Don. Ter. Andr. 422 (Val. f. 70r: «Inter peto et posco et flagito hoc interest. Petimus gratis, poscimus iure, flagitamus cum ardore», “petimus ringraziando, poscimus secondo giustizia, flagitamus con impeto”). Nebrija, s.v. posco: «demandar requiriendo» (“domandare reclamando”). Perotti, lib. I epig. 20, 3: «Quidam petere, poscere, et postulare ita distingunt ut petere precario sit, poscere imperio, postulare iure. Nobis magis videtur poscere esse rem debitam atque honestam petere, […]. Postulare vero quodammodo requirere, ut res, locus, ratio, tempus postulat. Aliquando tamen ponitur pro eo quod est rem tanquam iustam petere. Q. Curtius: Postulabat autem magis quam petebat [Curt. IV 1, 8]. […]», ma non esita a identificare sia postulo sia posco come sinonimi di peto (lib. I epig. 20, 2: «Peteret. Postularet: petere enim proprie postulare est. […]»; lib. I epig. 87, 1: «Poposcit. Petiit, quemadmodum superius diximus») e, in lib. I epig. 2, 89, a ricondurre la definizione che Valla in Eleg. V 58, 8 associa a poscere («posco quod est proprie rem debitam et honestam peto»), a postulare («[…], quod postulare sit rem debitam ac iustam petendo instare. Curtius: Postulabat autem magis quam petebat [Curt. IV 1, 8]»). Come Perotti, anche Calepino, pur riproponendo le interpretazioni presenti nel capitolo delle Elegantie, adopera peto, posco e postulo come forme tra di loro equivalenti.
NOTA CRITICA
Attraverso la stesura di Eleg. V 58 V. desidera sistematizzare in maniera definitiva le numerose (e confusionarie) definizioni che i grammatici dall’epoca tardo-antica (cfr. la definizione di Donato in Latino classico e tardo-antico) al XV secolo (cfr. Latino medievale e latino umanistico) propongono di petere, poscere e postulare. A ogni modo, gli autori successivi all’umanista non mostrano di recepire il contenuto del capitolo valliano (cfr. Latino umanistico).