ELEGANTIE
V 56, 1-2: (1) ‘Devenimus in montem’, ‘devenimus ad divitias’ minus usitatum ac minoris rationis est quam ‘pervenimus in montem’ ‘pervenimusque ad divitias’. (2) Similiter e diverso ‘devenimus in planum’, ‘devenimus in vallem’ quotiens ab editiore loco profecti sumus usitatius probabiliusque quam ‘pervenimus in planum’, ‘pervenimus in vallem’; […]
DEFINIZIONE
Giungere (muovendosi dal basso verso l’alto)
FREQUENZA
- De vero bono: I 13, 2 («Malo rem santam ac perpetuam adipisci, virtutem, per quam ad beatitudinem pervenitur»). I 23, 1 («non aliud quam ad hunc ipsum finem perveniunt»). II 1, 7 («‘Demo alterum et item alterum’, ut inquit Horatius, donec ad unum perveniam», probabile cit. Hor. Epist. II 1, 43: «[…] et demo unum, demo etiam unum»). II 9, 1 («Non magis ad me ista perveniunt quam illa liliorum, rosarum florumque in busta conspersio»). II 13, 2 («Minime vero […], sed, quod adeptus est, ut ad summam dignitatem, ad summum imperium perveniret»). II 27, 1 («Sed hic consilio opus est ne seorsum id clamve facias, sic ut ad hominum notitiam non perveniat»). III 7, 5 («ad sapientiam autem et vere virtutis agnitionem nego pervenisse»). III 24, 7 («Iuro per ipsa eterna animarum gauda, non ita sentiretis si ad illam spiritualem beatitudinem pervenissetis»). III 25, 2 («Ecce iam in altissimum celum pervenisti relictis inferius stellarum lampadibus»). III 25, 21 («Ubi ergo in congressum tuum pervenerit»)
- De libero abitrio: 93-94 («non modo quod omnia indagando et collustrando fortassis ad id quod quaero perveniam»). 126 («sed in eam ubi animae nascuntur transvolem et perveniam»)
- Defensio questionum in philosophia VII 27-28: «‘Uti’ enim est aliquid agere, ut ad finem pervenias»
- Oratio ad papam Eugenium IV 76-77: «incolumi nave pervenies»
- De professione religiosorum VI 9: «si in fedissima tempestate gubernator in portum salva navi perveniat aut naufragium faciat»
- Encomion S. Thome Aquinatis IV 14, 300-301: «ut eodem perveniamus quo ipse [scil. Thomas] pervenit»
- De falso credita Constantini donatione: X 34 («[…] Silvestrum, qui ita ait: Ecclesia ad hoc usque pervenit, […]»). XX 64 («Regnum Saul a deo electi ad filios non pervenit»)
- Ad Alfonsum regem epistola: II 3, 192 («dicamus hanc mulierem ad annum vicesimum pervenisse»). II 5, 210 («denique in talem conditionem, statum, famam perveniendum»)
- Gesta Ferdinandi: altissima frequenza
- Epistole: IX 64 («cum ducibus atque militibus quorum industria atque labore gloria ad regem ipsum sepe pervenit»). XIII 92 («coniuncte tamen ad immensum acervum pervenient»). XXIII 88 («[…] et frequentes a me litteras expecta aut si non pervenient, quod non puto, nihil vel alienati vel senescentis mei in te amoris indicii existimato»). XXIV 8 («Eos ego opinabar olim iam in manus eius pervenisse»). XXIV 10 («tu scripseris mittendum quod non mitteres, aut non pervenerint, si miseras»). XXVI 10 («Haud dubito te diligenti coniectura ad verum perventurum»). XXXVII 43 («enixius laborarem ut meus in tuas manus perveniret, nisi potius crederem me istuc venturum»). XLII 2 («Dedi ad te aliquot litteras, quibus nunquam respondisti, nisi responsum ad me non pervenit»)
- Raudensiane note: proemium β 12 («Cum autem ad vocabulum Omnis pervenissem»). I 1, 5 («Num ut per illud in summum facundie fastigium perveniant?»). I 1, 6 («Sin in fastigium hoc modo pervenire nequeunt»). I 2, 68 («Nondum enim in manus meas auctor ille [scil. Terentius] totus pervenire potuit»). I 5, 37 (cit. Liv. XXI 15, 3: «inde Carthaginem Novam in hiberna Hannibalem concessisse, quinto deinde mense quam Carthagine profectus sit, in Italiam pervenisse»)
- Raud. not. redazione primitiva XV 4: «Pervenit in civitatem in qua munus parabatur sub tempus ipsum, quo pugnaturus erat dives filius» (cit. Ps. Quint. Decl. IX pr.)
- De reciprocatione ‘sui’ et ‘suus’: XXXII 2 (cit. Cic. Marcell. 4: «est vero fortunatus, cuius ex salute non minor paene ad omnes, quam ad illum ventura sit, laetitia pervenerit»). LXIX 2 («Etenim me quoque iuvat ad eius finem velut ad exitum labyrinthi pervenisse illius Cretensis»)
- Apologus in Pogium II: «Equidem non video cur honoratum queamus illum appellare ad quem honor ipse non pervenit» (Camporeale 1972: 517)
- Oratio in principio studii: XIV 22 («veluti in extruenda aliqua urbe et citius et melius ad consumationem pervenitur»). XL 37 («viam cognoscimus qua ad illam celestem perveniamus vitam»)
- Antidotum in Facium: altissima frequenza
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
ThlL X/1: 1843-1856 (s.v. pervenio) riporta che il valore di pervenire è strettamente collegato all’espressione del motus localis, motivo per cui esso vuol genericamente dire “arrivare”, “giungere”. Nel caso in cui pervenio sia contrapposto a devenio (“vengo giù”), allora è preferibile sfruttare il primo verbo in unione a loca altiora, cioè mete che si desidera raggiungere poste più in alto dal punto di vista fisico ovvero metaforico. Sfortunatamente, le definizioni che i successivi grammatici propongono in relazione a pervenire non tengono mai conto della sintassi in cui il termine stesso è inserito e, quindi, della natura del complemento di moto a luogo che accompagna pervenio. In età tardo-antica Donato e Servio commentano il significato di evadere (“uscire fuori”, “evadere”) affiancando a quest’ultimo l’espressione pervenire per obstantia e, quindi, “pervenire (a un luogo) passando attraverso ostacoli” (Don. Phorm. 111: «quo evadat vide] ‘evadat’ perveniat, nam evadere est per obstantia pervenire»; Serv. Aen. II 531: «evasit] pervenit: ut quam timeo, quorsum evadat»). Blaise chr. (s.v. pervenio) traduce genericamente pervenio con il francese «parvenir, arriver à», ma anche «devenir» (“diventare”).
LATINO MEDIEVALE
Si diffonde la tendenza ad attribuire a pervenio la prevalente accezione di “accadere”, “capitare”, valore già contemplato in epoca classica con la costruzione eo pervenio ut (“giungere a un punto tale da” e, quindi, “verificarsi”). Ad es. Arnaldi-Smiraglia, s.v. pervenio: «obvenire», «fieri», «accidere» e «pergere», «transire», «venire», «provenire» (“avanzare”, “giungere”, “passare” da un luogo a un altro); Blaise med., s.v. pervenio: «parvenir», ma anche «se produire, arriver» (“verificarsi”); Niermeyer, s.v. pervenire: «advenir – to happen» (“succedere”); DLMBS, s.v. pervenire: «to come through to, arrive (at), reach» e «to come as result, reward, or sim., to fall to», «to come forth, to issue, occur». Uguccione da Pisa e Giovanni Balbi si limitano a definire il verbo come semplice perfecte venire (Der. U 14, 37, s.v. venio: «pervenio -is, perfecte venire»; Cath., s.v. venio: «Pervenio <->nis idest perfecte venire»).
LATINO UMANISTICO
Le Ver, s.v. pervenio: «.i. parvenir perfecte venire, perfecte versus nos ire et componitur a *per et *venio, venis». Calepino, s.v. pervenio: «ad finem venire».
NOTA CRITICA
È lecito supporre che V. ritenga necessaria la stesura di Eleg. V 56, 1-2 per il seguente motivo: giacché gli stessi auctores concepiscono devenio non solo nel senso di “scendere (verso il basso)”, ma anche in quello di venire, pervenire, l’umanista si rende conto del rischio che devenire e pervenire possano essere considerati termini condividenti i medesimi significati e, di conseguenza, tenta di riassociare all’uno e all’altro verbo le originarie e distinte nozioni di “muoversi verso l’alto” e di “muoversi verso il basso”. In sostanza, obbiettivo di V. è quello di promuovere nuovamente l’originaria distinzione, instauratasi sin dall’epoca classica, tra pervenire e devenire e sottolineare come i prefissi che caratterizzano entrambi i verbi (de– e per-) consentano a questi ultimi di assumere diverse nozioni. Tuttavia, se Perotti e Nebrija tralasciano di lemmatizzare la voce, Calepino (s.v. pervenio) non sembra recepire il contenuto di Eleg. V 56, 1-2 (cfr. Latino umanistico).