ELEGANTIE

V 57, 1-10: (1) Occupare est locum tenere aut capere et vi capere, ut apud Livium libro XXXIII: «nam et ipsis vocantibus urbem hanc accepi, non occupavi» [Liv. XXXIV 31, 7], idest vi accepi aut mea sponte accepi, non aliorum rogatu. (2) Sepe vero antecapere et, ut aliqui loquuntur, preoccupare. (3) Unde schema illud occupatio appellatur quotiens que dici ab alio poterant ea ipsi preveniendo dicimus in nostram partem, ne nobis postea officerent retorquentes [cfr. Cic. De orat. III 205]. (4) Cicero Officiorum libro primo: «sunt autem nulla privata natura, sed aut veteri occupatione, ut ii qui quondam in vacua venerunt […]» [Cic. Off. I 21]. (5) Certe primi illi qui venerunt in vacua non potuerunt in aliena ire, ut isti aiunt qui volunt occupare utique esse in aliena re se possessorem facere (Marsico 2013: 317: «Nel Catholicon si legge: ‘occupo […] idest invadere quasi ex improviso vel ante capere’ (s.v. occupo)»). (6) Proprie est enim occupare quod in medio sive in medium atque in commune positum est ante ceteros capere. (7) Quod testatur Quintilianus inquiens: «multa nihilominus, que libera fuerant, transeunt in ius occupantium sicut venatio et aucupatio» [Ps. Quint. Decl. XIII 8]. (8) Inde occupatus dicitur qui ante negotio aliquo detentus non potest alterius negotio operam dare. (9) Cicero: «nemo convenire voluit cui essem occupatus» [Cic. Cato 32], hoc est cui causarer me quibusdam aliis negotiis esse preventum. (10) Atque hinc vocatur occupatio cum alicui necessarie rei et cui ante omnia operam dare debemus cum diligentia vacamus

DEFINIZIONE

  1. Occupare
  2. Prendere con la forza
  3. Prevenire, anticipare
  4. Essere impegnato (al passivo)

FREQUENZA

  • De vero bono: I 9, 1 («Nec temere et arroganter, viri optimi, ante omnes respondendi partes occupavi»). II 16, 1 («[…], Dionysius tyrannus haud dubie malus fuit, non quia regnum occuparit […], sed quia dum alios predatur»). III 6, 1 («Homerus in Iliada et in Odyssea totus in clarorum virorum laboribus exponendis occupatus est»). III 15, 2 («quid de Vegi sermone suspicandum est, qui multitudine disputationum aures nostras occupavit, delectatione interius influxit?»). III 18, 4 («nescio in quem tunc altiorem locum animo suptollimur et inenarrabili quadam nos occupari suavitate sentimus»). III 25, 5 («nunc quis stupor, que dulcedo, quod gaudium sensus tuos occupabit»)
  • De libero abitrio 75-76: «Antonius igitur ad me meridie cum venisset, nec occupatum sane offendisset, […]»
  • De falso credita Constantini donatione: III 10 («qui se meminisset more aliorum Caesarum non electione patrum consensu que plebis, sed exercitu armis bello dominatum occupasse»). V 15 («Age vero putas ne hinc fore, qui tibi bellis occupato esse auxilio aut velint aut sciant?»). V 17 («Caesar vi dominatum occupavit»). VIII 30 («[…], in tutelam occupatae dominationis, […]»). XXV 81 («Repetam armis, quae papa occupat? At ipse iam factus est me potentior»). XXVII 87 («fugatis veteribus incolis Italiam et multas provincias [scil. Gothi] occuparunt, quas in servitutem vocari, in qua nunquam fuerunt»). XXVIII 91 («Cui simile quiddam primos pontifices in occupanda urbe ceteris que oppidis credo fecisse»). XXIX 95 («licere enim ei quavis ratione patrimonium ecclesiae a Constantino donatum ab occupantibus extorquere»)
  • Ad Alfonsum regem epistola III 9, 371: «ad occupandum regnum instigavit et impulit»
  • Gesta Ferdinandi: altissima frequenza
  • Epistole: XIII 220 («quamvis eodem fere tenderent, tamen suam quenque viam munivisse […], et neminem contentum definitione quam alius occupasset»). XVI 9 («etsi occupatus es in Elegantiis lectitandis»). XLVI 7 («Nam Stephanus quidam domini Zamorensis familiaris, qui cameram illam occupabat»). LI 13 («cum scirem te virum illustrem et in maximis reipublice tue muneribus occupatissimum»)
  • Epistola contra Bartolum II 18: «[…], vim atque utilitatem sententiarum omittitis et semper in ridiculis et rebus inanibus occupati estis, […]»
  • De reciprocatione ‘sui’ et ‘suus’ LVIII 7: «fessosque sopor suus occupat artus» (cit. Verg. Georg. IV 190)
  • Apologus in Pogium II: «fere totus in recitandis auctorum testimoniis es occupatus» (Camporeale 1972: 507)
  • Antidotum in Facium: III 6, 14 (cit. Invective I 87, 14-24: «Sed in eo scilicet occupatus es ut doceas bellum aut odio, aut simultate, aut invidia, aut metu, aut avaritia nasci solere»). III 6, 17 (cit. Gesta Ferdinandi I 19, 7: «an speramus occupatos nos duplici Marte ex utrisque hostibus victoriam reportaturos, aut Granatam expugnaturos?»). III 8, 33 (cit. Gesta Ferdinandi II 6, 5: «Borra, […], videbat umbram quandam breve loci spatium occupantem paulatim a medio ventre ascendentem»). III 8, 36 (cit. Gesta Ferdinandi II 6, 5). III 11, 7 («apud occupatum variis cogitationibus iudicem et sepius ineruditum [scil. illa salustiana brevitas] captanda nobis est»). IV 3, 12 («Aiunt etiam Pogium dictitare se quadraginta iam annos in emendando Livio, cum per alias occupationes licet, occupari»). IV 7, 18 (cit. Liv. XXIV 35, 4: «Sed postquam ab Hippocrate occupate Syracuse erant, profectus Carthaginem aditusque ibi et a legatis Hippocratis»). IV 7, 22 («Nec occupatis peculium, nec occupantes periculi quicquam habebitis [Liv. XXIV 38, 5]. Opinor legendum ‘nec preoccupati spem ullam’ vel ‘nec occupati presidii’ sive ‘subsidii neque occupantes periculi quicquam habebitis’»). IV 8, 12 (cit. Liv. XXV 9, 16: «Tarentinos et infra quam maxime frequentia occupare [scil. Hannibal] iubet»)

CORRISPONDENZE

LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO

ThlL IX/2: 383-390, s.v. occupo: 1. “appropriarsi” ex novo di qualcosa oppure “impadronirsi” con la violenza di qualcosa sulla quale già altri in precedenza hanno stabilito il proprio diritto (quello della prima occupatio) e che, quindi, è di fatto proprietà di questi ultimi («i. q. capere, capiendo obtinere sim.»); 2. “essere impegnato” («prevalente notione detinendi» e, di conseguenza, «translate et in imagine […] transfertur ad tempus»); 3. “prevenire”, “anticipare” («praevalente notione praeveniendi»). In età tardo-antica, ancora Donato, Servio e Nonio Marcello attestano e rilevano i valori di occupo elencati in precedenza: “conquistare” con la forza (Serv. Serv. Aen. IV 346: «capessere] occupare»; ibidem V 52: «deprensus] occupatus»); “prendere (possesso)”, “occupare” senza esercitare necessariamente l’uso della forza e, quindi, “possedere”, “avere” (Serv. Aen. I 540: «hospitio prohibemur harenae] ut alibi litus que rogamus; occupantis est enim possessio litoris. […]. Litus enim iure gentium commune omnibus fuit et occupantis solebat eius esse possessio»; ibidem II 322: «quam prendimus arcem?] ‘prendimus’ autem occupamus»; Georg. I 139: «magnoscanibus circumdare saltus] ‘captare’ occupare velle»; Non. De comp. doctr. IV, s.v. capere: «Capere, occupare, detinere»; ibidem IV, s.v. habere: «Habere, tenere, occupare»; ibidem IV, s.v. occupare: «Occupare est etiam invenire, tenere vel possidere»); “anticipare” (Don. Ad. 319: «agerem] prosequerer, premerem, ut Vergilius ‘cursu palantis T<roas> ag<ebat>’ [Verg. Aen. V 265] et ‘agit ventos’ [Verg. Aen. IV 245], id est nimia celeritate prosequitur et paene occupat praevenit que»; Non. De comp. doctr. IV, s.v. occupare: «Occupare est proprie praevenire») ed “essere impegnato”, “impegnare” (Non. De comp. doctr. IV, s.v. occupare: «Occupatus, inpeditus; ut graece ἀσχολεῖ [id est: vacuus non est]»; ibidem IV, s.v. occupare: «Occupare est rursus detinere»). Blaise chr., s.v. occupo: «s’emparer de, saisir» (“impossessarsi”), «empiéter sur» (“invadere”), «occuper, remplir» (“occupare”), «occuper, employer» (“impegnare”) oppure «tout entier occupé» (“essere impegnato”), «hâter» (“affrettare”) e «se hâter» (“affrettarsi”).

LATINO MEDIEVALE

Sebbene occupo continui a essere inteso nelle accezioni sopra esposte, i grammatici definiscono il verbo innanzitutto come invadere, capere ex improviso (Hug. Der. C 40, 69, s.v. capio: «Item occupo -pas ab ob et capio componitur, idest invadere, quasi ex improviso […] capere»; Johan. Balb. Cath., s.v. occupo: «ex ob<-> et capio componitur occupo <->pas <->pavi <->pare, idest invadere quasi ex improviso […] capere») e solo in un secondo momento come ante capere (Hug. Der. C 40, 69, s.v. capio: «Item occupo -pas ab ob et capio componitur, idest […] ante capere, quod componitur preoccupo -pas, idest ante occupare»; Johan. Balb. Cath., s.v. occupo: «ex ob<-> et capio componitur occupo <->pas <->pavi <->pare, idest […] ante capere»), praevenire, anticipare (Papias Elem., s.v. occupat: «praevenit, anticipat»; Vincenzo di Beauvais, Speculum doctrinale I, Breve vocabolarium c. LIX, vocabula incipientia per ‘o’: «Occupat, anticipat»). Eber. Grec. III 65: «‘Occupat’ hic cum quid transire parat neque transit» (cfr. Arnaldi-Smiraglia, s.v. occupo: «morari»; DMLBS, s.v. occupare: «to occupy […] for dwelling […], inhabit, posses»). Ad ogni modo, nessuna citazione sembra delineare i valori di semplice “detenere”, “possedere” ovvero quello di “essere impegnato”, “non avere tempo libero”.

LATINO UMANISTICO

Le Ver, s.v. occupo: «ex *ob et *capio .pis componitur Occupo .pas .patum – .i. invadere, quasi ex improviso vel ante capere, obtinere, pervenire, anticipare .i. occuper, devant prendre, adevanchier Occupatus .a .um – invasus, preventus, anticipatus .i. occupés, encombrés, empeschiés». Nebrija, s.v. occupo: «ocupar e tomar» (“prendere possesso e ottenere”). Perotti, lib. I epig. 4, 101: «Occupo etiam ex ob et capio componitur. Est autem occupare vi aliquid capere. Livius: Nam et ipsis vocantibus urbem hanc accepi, non occupavi [Liv. XXXIV 31, 7]. Proprie tamen occupare est, quod in commune positum erat, ante caeteros capere. Quintilianus: Multa nihilominus, quae libera fuerant, transeunt in ius occupantium, sicut venatio, aucupatio [Ps. Quint. Decl. XIII 8]. Hinc occupatitius ager dicitur, qui desertus a cultoribus propriis ab aliis occupatur [Paul. Fest. p. 193]. Et occupatus homo, qui ante negocio aliquo detentus non potest alteri operam dare. Cicero: Nemo me convenire voluit, cui essem occupatus [Cic. Cato 32], hoc est, cui me excusarem, quod quibusdam aliis negotiis essem praeventus. Hinc occupatio vocata, qum necessariae rei, et cui ante omnia dare operam debemus, cum diligentia vacamus». Calepino (s.v. occupo) propone un’esegesi simile a quella presente nel Cornu Copiae.

NOTA CRITICA

Obbiettivo di V. è quello di restaurare i significati relativi a occupare che soprattutto a partire dall’epoca medievale (cfr. Latino medievale) vengono percepiti come secondari (“anticipare”, “prevenire”) o cadono quasi totalmente in disuso (“possedere”, “detenere” oppure “essere impegnato”) a differenza della principale accezione attribuita al termine: quella di “occupare” e “invadere” con la forza. Uno scopo che l’umanista, alla fine, può considerare raggiunto: difatti, nonostante Nebrija offra di occupo una generica traduzione, tutti i valori e alcune citazioni classiche di Eleg. V 57 ritornano nel Cornu Copiae di Perotti e nel Dictionarium di Calepino (cfr. Latino umanistico).