ELEGANTIE
V 55, 1-5: (1) Obruere est operire sive aqua, ut ‘obrutus undis’, sive terra, ut: «obrue versata cerealia, semina terra» [Ov. Rem. 173], (2) sive per translationem ad animum, ut Quintilianus: «tot voluptates obruere possunt unum dolorem» [Ps. Quint. Decl. VI 16]. (3) Sed de multo vino potando etiam dicimus, […]. (4) Cicero pro Deiotaro ait: «vino se obruisse nudumque saltasse» [Cic. Deiot. 26]. (5) Et in Antonium: «ut fratrem imitetur, se obruit vino» [Cic. Phil. III 31]
DEFINIZIONE
- Coprire
- In senso metaforico, nascondere, cancellare
- Ubriacarsi (lett. inzupparsi <di vino>)
FREQUENZA
- De vero bono: I 42, 1 («Non […] ita me obruam vino ut rebus afendis indormiam»). II 9, 4 («Palinurum apud inferos gaudere quod promontorium in quo lapidibus obrutus fuerat suo foret nomine vocitandum»). III 16, 2 («Mala autem tanta esse ut ipsa bona penitus obruant»). III 22, 1 («quod hostes incassum persecutos et obrutos fluetibus esse cernebat»)
- Raudensiane note I 14, 11-12: «Ra.: (11) Oblivisci. – Statimque post -: Cum etas multos oblivione obruescet. La.: (12) Inchoativum pro positivo posuit: obruescet enim est ‘obruetur’»
- Antidotum in Facium IV 5, 30: «Hec exagentis prius turba civium, deinde hostes oppressere consulem, ignorantes quis esset, obrueruntque telis» (cit. Liv. XXII 49, 12)
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
ThlL IX/2: 151-155 (s.v. obruo) riporta che obruo vale, per l’appunto, “ricopro”, “gravo”, “occulto” («i. q. obiciendo, superiaciendo tegere, premere sim. […] praevalente vi offundendi […] opprimendi […] operiendi […] deprimendi, defodiendi, mergendi, condendi sim.»), azione associabile sia a res incorporeae («verbis, sonis […] affectibus sim.») sia a res corporeae, ad esempio liquidi come il vino («in aqua, liquore […] immergendo […] inundando»), il che permette a obruere di acquisire l’ulteriore significato di “ubriacarsi” (Forcellini, s.v. obruo: «De hominibus, speciatim, obruere se vino, inebriari, imbriacarsi: quasi vino se totum immergere. Cic. Dejot. 9. 26. Hac laetitia Dejotarum elatum vino se obruisse, in convivioque nudum saltavisse»). In età tardo-antica, i valori non mutano: obruo continua a esprimere prevalentemente concetti quali “coprire”, “sommergere”, “nascondere” (Carisio, Synonyma Ciceronis: «Mersae, depressae, obrutae, pessum datae, haustae naufragio»; Serv. Aen. I 69: «submersasque obrue puppes] ordo est (inversus) in sensu; ante enim est ut obruantur fluctibus, et sic submerguntur»; ibidem V 125: «quod tumidis summersum tunditur olim / fluctibus] tunc fere cum Cori nubibus abscondunt et obruunt sidera»; Georg. II 262: «infodias] obruas») e, talvolta, “inzupparsi” di vino, “ubriacarsi” (Macr. Sat. I 5, 11: «ipsam quoque cenam non obrutam poculis non lascivientem ferculis»). Degna di nota una particolare accezione annoverata da Carisio: essendo propria di obruere la nozione di “opprimere”, “gravare” (in termini concreti ovvero metaforici), allora il verbo può anche voler dire “sconfiggere”, “distruggere” (Synonyma Ciceronis: «Adflixit, eruit, evertit, prostravit, perculit, mactavit, abiecit, elisit, oppressit, obruit»).
LATINO MEDIEVALE
Continuano a predominare valori come “seppellire”, “coprire”, “sommergere” (ad esempio, Arnaldi-Smiraglia, s.v. obruo, concepisce obruere come sinonimo di tego; DMLBS, s.v. obruere: «to cover», «to flood, inundate», «to bury», «to overwhelm, crush»), fatto testimoniato da Isidoro di Siviglia (Orig. XI 2, 37: «Nam humare obruere dicimus, hoc est humum inicere») e da Papias (Elem., s.v. mersare: «Mersare, frequenter mergere, obruere»; ibidem, s.v. summergit: «Summergit, obruit»), ma inizia a diffondersi e imporsi soprattutto il significato di “stendere a terra” e, perciò, “abbattere”, “radere al suolo” (Arnaldi-Smiraglia, s.v. obruo: «aggredi […] irruere […] interficere»; DMLBS, s.v. obruere: «to cause to collapse, destroy»), riportato ancora una volta da Papias (Elem., s.v. opprimere: «Opprimere, affligere, occidere, obruere, vim inferre») e in seguito da Uguccione da Pisa (Der. R 54, 72 (s.v. ruo): «Obruo -is, idest sternere») e da Giovanni Balbi (Cath., s.v. ruo: «obruo <->is, idest sternere»).
LATINO UMANISTICO
Le Ver, s.v. obruo: «.i. sternere craventer, abatre». Nebrija, s.v. obruo: «poner so tierra o agua». Perotti, lib. I epig. 41, 38: «Item a ruo composita fiunt obruo, quod significat operio, quasi eruta terra id fiat. Ovidius: Obrue versata / Cerealia semina terra [Ov. Rem. 173]. Dicimus tamen etiam obrutum undis. Virgilius: Incute vim ventis submersas que obrue puppes [Verg. Aen. I 69]. Obrutum vino. Cicero: Ut fratrem imitetur, se obruit vino [Cic. Phil. III 31]. Et ad animum quoque transfertur. Quintilianus: Tot voluptatibus obruere possunt unum dolorem [Ps. Quint. Decl. VI 16]». Calepino, s.v. obruo: «operio. Ovidius, libro I De remedia: Obrue versata / cerealia semina terra [Ov. Rem. 173]. Transfertur etiam ad animum. Quintilianus: Tot voluptatibus obruere possunt unum dolorem [Ps.-Quint. Decl. VI 16]».
NOTA CRITICA
Scopo di Eleg. V 55, 1-5 è quello di ripristinare gli antichi valori assegnati a obruo sin dall’età classica (“coprire”, “ricoprire”, “celare”, “nascondere”, cfr. Latino classico e tardo-antico), accezioni che dall’epoca medievale risultano totalmente obliate (ad esempio, quella di “ubriacarsi”) oppure scalzate dal prevalente (e improprio) significato di “abbattere”, “devastare”, “distruggere” (cfr. Latino medievale). Ad ogni modo, l’attenta disamina cui vengono sottoposte le opere grammaticali successive a V., permette di attestare il raggiungimento dell’obbiettivo promosso da parte dell’umanista (cfr. Latino umanistico).