ELEGANTIE
V 95, 1-2 e 7-10: (1) Migro decedoque sic a discedo recedoque differunt quod migrare est domicilium mutare et alio se ad habitandum conferre, relicta priore habitatione. (2) Et est apud iurisconsultos titulus De migrando [Dig. XLIII 32]. […]. (7) Ea propter homines qui moriuntur migrare dicuntur, sed rectius cum apposito quam sine apposito, ut multi faciunt nescientes Ciceronem cum apposito solere loqui, ut De re publica libro VI: «Ante quam ex hac vita migro, conspicio in meo regno et his tectis P. Cornelium Scipionem» [Cic. Rep. VI 9]. (8) Et Quintilianus in Corpore proiecto: «seu cum ad infernas sedes anima migravit» [Ps. Quint. Decl. VI 11]. (9) Etenim qui moriuntur, tanquam domicilium corporis relinquentes, alio ad habitandum (duntaxat anima) se transferunt. (10) Contraque nequaquam milites cum castra movent aut de statione munitionibus ve decedunt migrare dicuntur, utpote ubi domicilium non habuerunt nec in domicilium se conferunt
DEFINIZIONE
- Cambiare dimora, trasferirsi
- Morire (in unione a de/ex + ablativo o a un complemento di separazione/allontanamento, ad es. vita)
FREQUENZA
- De falso credita Constantini donatione XXIV 75: «item Iunonem Monetam, cum a quodam milite Romano captis Veiis per iocum interrogata esset, an Romam migrare vellet, respondisse velle»
- Ad Alfonsum regem epistola: II 1, 160 (cit. Liv. I 34, 1-6: «[…], consilium migrandi a Tarquiniis cepit [scil. Tanaquil]. […]»). II 3, 187 («[…], dum an migrandum, dum an Romam migrandum sit consultant, […] dicamus hanc mulierem ad annum vicesimum pervenisse»). II 4, 199 («Iam vero hoc ipsum quod hec mulier est auctor viro Romam migrandi, […], homo in primis prudens et impiger, in omnibus fere consiliis auscultat»). II 9, 261 («An post contractum matrimonium nimium temporis esse quadriennium triennium ve prius quam Romam migratum est?»)
- Epistole: VIII 16 («Credere namque libet mihi quod Pythagoras sensit, animas <migrare> in alia atque alia corpora; […]»). XXIII 29 («Postquam vero Florentia summus pontifex migravit in dextrum, […]»)
- Antidotum in Facium: I 14, 39 («‘Potestatemquoque facere’ plus quam stultissimum est dicere, […]: nunc non indulgebatur, ut tu vis, abitio et fuga, ut migrarent si vellent, sed imperabatur atque extorquebatur invitis» in merito a Invective I 73, 3-9: «Quanto elegantius si dixisses: ‘Quod vero non statim primo imperatoris edicto in deditionem venerant, cum singulis tantum vestimentis abeundi singulis potestatem fecit’»). I 15, 22 («Et nihilominus aliud est intermissam esse culturam -nam potest intermitti illa non migrantibus rusticis, ut frequenter evenit metu latronum-, aliud rusticos diu abesse»)
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
In ThlL VIII: 934-938 (s.v. migro) migro è generalmente inteso nel senso di “cambiare luogo”, “trasferirsi”, “spostarsi da un luogo a un altro” («intransitive […] proprie i. q. locum mutare, de loco aliquo in alium se conferre, proficisci, ambulare») e, quindi, più specificatamente acquisisce il valore di “mutare residenza”, “spostare la (propria) dimora” («i. q. finibus, terris exire sedis mutandae causa», «i. q. domicilium mutare, alio se transferre habitationis causa»; cfr. Forcellini, s.v. migro: «Neutrorum more migrare est alio se transferre habitandi causa, domicilium mutare, […] It. passare ad abitare altrove; […]».), significato che può essere esteso altresì all’anima che abbandona il corpo del moriens e, perciò, nel senso di “decedere” («pertinet ad exitum animae e corpore», ossia de morientibus; cfr. Forcellini, s.v. migro: «Migrare dicuntur homines, qui moriuntur»). In età tardo-antica Probo e sant’Agostino confermano come migrare si riferisca soprattutto alla demutatio loci (Prob. App. gramm. IV 202, 7: «Inter nigro et migro hoc interest, quod nigro [hoc est] nigrum facio significat, migro autem loci demutationem demonstrat»; Aug. In Evang. Ioh. XXXII 1: «et aliud est migrare corpore, aliud corde: migrat corpore, qui motu corporis mutat locum; migrat corde, qui motu cordis mutat affectum»).
LATINO MEDIEVALE
Vengono rimarcate per migrare le accezioni delineate in precedenza e invalse già dall’epoca classica: “cambiare residenza” o semplicemente “spostarsi” (DMLBS, s.v. migrare: «to change position or residence, move»); “morire”, “venir meno” (Arnaldi-Smiraglia, s.v. migro: «Mori», «Evanescere»; Du Cange, s.v. migrare: «Mori»; DMLBS, s.v. migrare: «to pass […] of life […] to die, pass away»; Niermeyer, s.v. migrare: «mourir – to die»). I grammatici sono soliti porre in evidenza, definendo decedo come sinonimo di migro (cfr. Hug. Der. C 119, 7, s.v. cedo: «decedo deorsum vel de uno loco ad alium cedere, unde et ponitur pro migrare vel mori, unde decessus -sus -sui»; Johan. Balb. Cath., s.v. decedo: «Decedo <->dis <->cessi <->cessum ex de<-> et cedo <->dis <->cessi, est decedere deorsum vel de uno loco ad alium cedere, unde et ponitur pro migrare vel mori, unde decessus <->sus <->sui»).
LATINO UMANISTICO
Le Ver, s.v. migro: «.i. ire, pergere, ambulare, proficisci, exire.i. aler». Nebrija, s.v. migro: «mudarse de casa», ma anche «mudar algo de casa». Perotti lib. 1, epig. 115, 7: «Migrandum. Abeundum longius et hinc discedendum. Migrare enim proprie est domicilium mutare et alio se ad habitandum conferre, priore habitatione relicta. Quintilianus: Seu ad infernas sedes anima migravit [Ps. Quint. Decl. VI 11]. Animae enim eorum qui moriuntur, tanquam domicilium corporis relinquentes, alio ad habitandum se transferunt. Cicero: Antequam ex hac vita migro, conspicio ex meo regno et his tectis P. Cornelium Scipionem [Cic. Rep. VI 9]». Calepino, s.v. migro: «ad habitandum eo. […]. Inde frequenter migratum est a presentibus maxime et propinquis raptarum. […]. Cicero libro 6 De republica: Antequam ex hac vita migro conspicio in meo regno et his tectis Publium Cornelium Scipionem [Cic. Rep. VI 9]».
NOTA CRITICA
Obbiettivo di V. attraverso la stesura di Eleg. V 95 è restaurare le nozioni caratteristiche di migrare, ossia “mutare residenza” e “morire” (in unione a costruzioni come de/ex + ablativo o con un semplice complemento di separazione/allontanamento, ad es. vita), significati che i Classici attribuiscono di norma al verbo: in questa maniera, l’umanista è in grado di opporsi alla tendenza invalsa nel corso del Medioevo a trattare migro e decedo come sinonimi senza frapporre distinzioni (cfr. Latino medievale).