ELEGANTIE

V 68, 1-2: (1) Mandare est cuivis persone gerendum aliquid exequendumque committere, (2) ut Quintilianus: «Mandata tamen tua, fili, perago» [Ps. Quint. Decl. VI 7] idest, ut nunc loquimur, commissiones, non autem iussa: nam deforme alioquin esset si filius iuberet imperaretque patri

DEFINIZIONE

Commissionare, demandare (qualcosa a qualcuno)

FREQUENZA

  • De vero bono: II proemium, 2 («Etenim huiusmodi oratio effusa et sinuosa difficile memorie mandatur»). II 13, 1 («cui alii commodius mandemus rem publicam nostram administrandam?»). III 3, 2 («Eo quidem magis quod non contenti estis tantum mihi mandare negocii, nisi a me rationem gestorum exigatis»)
  • De libero arbitrio 834-836: «Ceterum hanc disputationem quam inter nos habuimus nonne mandabis litteris, et in commentarium rediges?»
  • Oratio ad papam Eugenium IV: 99 («Attendetur autem, […] ut causa ista, que inter te ac patrie hostes versatur, mandetur literis a circumspecto aliquo eximioque oratore»). 131 («si compertum habuissem quam a me de tuis rebus partem mandare litteris maxime velles»)
  • De falsa credita Constantini donatione: XI 36 («lata quodam modo sententia contra eos, si qui hec litteris mandavissent»). 21 66 («Magnum nimirum robur maiusque multo, quam si tabulis ereis mandavisset»)
  • Gesta Ferdinandi: I 6, 11 («fuga se mandaverant»). II 8, 4 («mandatumque gubernatori ut, dispositis presidiis armatorum, curaret nequid respublica detrimenti caperet»). II 12, 20 («chirurgicus quidam Ferdinandus Alfonsi, […], qui litteris memorieque mandetur»). III 3, 1 («iubet Federicum, ut vexillum illud quod tulerat afferri mandet»). III 8, 4 («Huic mandatum est, non modo ut locum tempusque atque alia imperatori nota faceret, sed etiam ut cum eximio comitatu eum deduceret Perpinianum»). III 11, 7 («Nullum veterum Romanorum preclarius fuisse facinus, hocquoque eterne memorie literisque mandandum»)
  • Epistole: XIII 243 («Nonne Paulus Petrum inter duodecim principem castigavit, […], atque id memorie mandat?»). XXIV 22 («Mandaverat autem mihi iampridem rex historias suas scribendas»). XXIV 39 («sperans etiam cetera, que nondum mandata sunt litteris, gesta sua per te memorie prodi»). XXVI 7 («Nam et si vidit regem invitum consentire ut […] fortassis seorsum mandatum habuit ut cum Camerario ageret ne possem Romam revertere»). LVI 26 («intelligo quod me, tuo iudicio, omnibus huius etatis scriptoribus anteponis, quem maxime dignum statuis qui res Venetorum litteris mandet»)
  • Raudensiane note: I 11, 6 («ut Pythagoras, ut Socrates, ut Carneades, qui […], nihil tamen litteris mandaverunt»). I 15, 127 («Dixi in Elegantiis elogium testificationem esse quandam scriptis mandatam [Eleg. IV 66]»)
  • Raud. not. redazione primitiva: X 6 («nihil tamen memorie mandaverunt: Pithagoras, Parides, Socrates, Demades, Carneades»). XIV 117 («Falsum est: nam elogium est testificatio aliqua scriptis mandata de alicuius vel virtute vel vitio»)
  • Antidotum in Facium: I 10, 11 (cit. Papin. Dig. XXXI 77, 24: «Mando mee filie pro salute solicitus ipsius ut, quoad iberos tollat, testamentum non faciat: ita enim poterit sine periculo vivere»). I 15, 31 (cit. Front. Strat. III 13, 3: «Venationequoque et pecoribus quidam miserunt litteras membranis mandatas»). III 4, 2 («eoque a Grecis, quos quidam Latinorum imitati sunt, etiam mandata est versibus»). III 5, 14 («Nonne quecunque historici memorie mandant sunt digna memoria?»). III 8, 14 («Nec intelligis […], quanto gravius est regem cum indignis personis habere usum consuetudinemque quam me ista mandare historie»). III 10, 2 («ut taceam que Greci Latinique memorie mandaverint»)

CORRISPONDENZE

LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO

ThlL VIII: 261-269, s.v. mando: «i. q. dare, tradere, committere»; «fere i. q. imperare, praecipere […] (non solum in superiore condicione collocati inferioribus iure auctoritatis vel potestatis, sed etiam aequales aequalibus fide vel amicitia obstrictis)». Inoltre, ThlL VIII: 267-269, s.v. mandatum: «fere i. q. praeceptum […] in sermone forensi iuris privati mandatum est contractus, quo amicus (procurator) iussu amici (mandatoris) huius negotia gratis gerenda suscipit» e, quindi, equivale alla nostra commissione. In età tardo-antica, mando continua a essere concepito nel senso di “commissionare”, “trasmettere”, “affidare” da parte di Festo (Paul. Fest. p. 253: «Propetrare mandare, quid perficiatur»), Nonio Marcello (De comp. doctr. II, s.v. mandare: «Mandare positum pro conmendare»; ibidem IV, s.v. mandare: «Mandare significationem habet notam; ut Vergilius lib. IX: multa patri mandata dabat portanda [Verg. Aen. IX 312]. Mandare, conmendare») e Blaise chr. (s.v. mando: «confier, transmettre», specialmente in relazione agli insegnamenti del cristianesimo; «envoyer», ossia “inviare” qualcuno con un compito), il quale ad ogni modo assegna a mandare traduzioni proprie anche di altri verbi, come praecipio, iubeo, impero (Blaise chr., s.v. mando: «charger de, commander, prescrire, enjoindre»).

LATINO MEDIEVALE

Mando continua a essere inteso come sinonimo di “delegare”, ma anche come forma equivalente a iubere, imperare e, in particolar modo, di praecipere (cfr. Blaise med., s.v. mando: «ordonner», «envoyer, déléguer»; Arnaldi-Smiraglia, s.v. mando: «concedere», «tradere», «mittere»; Du Cange, s.v. mandare: «Imperare», «Mittere, ablegare», «Commendare, tradere»; DMLBS, s.v. mandare: «to hand over, commit, consign», « to give an order, to command»). Si veda anche Isid. Orig. V 24, 20: «mandatum dictum, quod olim in commisso negotio alter alteri manum dabat». Papias Elem., s.v. mandare: «Mandare, iubere, praecipere»; Elem., s.v. mando: «Mando <->as, iubeo vel commendo»; Elem., s.v. mandatum: «Mandatum est quod olim commisso negocio alter alteri manum dabat. Ratum vero erat quasi rationabile et rectum, unde et qui pollicetur dicit ratum esse mandatum, in manu depositum, in fide traditum». Hug. Der. M 24, 1-2, s.v. mando: «(1) Mando -as, idest precipere; et mandare, idest mittere; et secundum ethimologiam dicitur mando, idest manum do, quia olim in commisso negotio alter alteri manum dabat; (2) unde hoc mandatum, quod mittitur, et mandatum, idest preceptum; unde illud mandatum novum do vobis ut diligatis invicem [Io. 13, 34]». Johan. Balb. Cath., s.v. mando: «Mando <->das <->davi <->tum <->are, idest precipere vel mandare, idest mittere, unde versus: ‘Qui mittit mandat, qui precipit hoc quoque mandat’. Et scias quod, quando superior mittit vel scribit inferiori vel subdito ‘Tibi tenore presentium mando’ vel ‘mandamus’, non intelligitur esse preceptum; sed, quando additur ‘precipiendo’ tunc est preceptum, ut si dicitur: ‘Tibi tenore presentium precipiendo mandamus’. Et secundum etymologiam dicitur mando, idest manum do, quia olim in commisso negocio alter alteri manum dabat»; Cath., s.v. mandatum: «a mando <->das dicitur hoc mandatum, quod mittitur, vel mandatum, idest preceptum; unde Dominus in Evangelio Iohannis Mandatum novum do vobis, ut diligatis invicem etc. [Io. 13, 34]». Eber. Grec. XVIII 19 sembra paragonare il mandatum al praeceptum, iussum, imperatum imposto dal superior all’inferior: «Qui bene praelati mandatum complet oboedit».

LATINO UMANISTICO

Le Ver, s.v. mando: «.i. precipere, iubere vel commendare .i. mander ou commander». Nebrija, s.v. mando: «mandar de palabra» (“comandare”, “ordinare”, ma anche “demandare”, “commissionare a parole”). Perotti lib. 1, epig. 2, 733: «Mandare quoque a manu danda declinatum constat, quod in dandis accipiendis que mandatis manus sibi invicem dare mos erat. Est autem mandare civis personae generndum aliquid exequendum que committere. Quintilianus: Mandata tamen tua, fili, perago; hoc est quod vulgo dicunt commissiones [Ps. Quint. Decl. VI 7]. Virgilius: Multa patri mandata dabat [Verg. Aen. IX 312]. Aliquando tamen ponitur pro commendare. […]. Hinc Paulus iurisconsultus inquit: Mandatum nisi gratuitum nullum est, nam originem ex officio atque amicitia trahit; contrarium porro officio est merces: interveniente enim pecunia, ad locationem et conductionem potius pertinet [Paul. Dig. 17, 1, 1, 4]». Calepino, s.v. mando: «Interdum mandare committere ut cum quid faciendum datur, quod iniungere seu imponere seu commendare dicitur».

NOTA CRITICA

Scopo di V. è quello di ridimensionare la propensione linguistica in base alla quale, diffusamente a partire dal Medioevo, mando è recepito come sinonimo di praecipio e di iubeo (cfr. Latino medievale); mentre l’umanista desidera restaurare l’originario significato del termine, il quale, sin dalla classicità, è adoperato nel senso di “commissionare”, “delegare” sia erga aequales sia erga inferiores e, di conseguenza, comporta la libertà decisionale e la gratuita volontà di adempiere il mandatum da parte del destinatario dell’incarico (cfr. Latino classico e tardo-antico). Un obbiettivo che Valla può considerare raggiunto dal momento che si appropriano della lezione delle Elegantie Nebrija, Perotti e Calepino (cfr. Latino umanistico).