ELEGANTIE
V 14, 2-4: (1) […]. (2) Lacesso plerumque in malum, ut idem: «sed iustitie primum munus, ne cui quis noceat nisi lacessitus iniuria» [Cic. Off. I 20]. (3) Sed nonnunquam in bonum, ut idem quinto Tusculanarum: «tuis me amantissimis libris lacessisti» [Cic. Tusc. V 121]; et ad Atticum libro XIII: «Cum ipse homo πολυγραφώτατοσ nunquam me lacessisset» [Cic. Att. XIII 18], idest nunquam me libris suis provocasset ad respondendum. (4) Est autem provocare et lacessere temptare ad pugnam et ad concertationem
DEFINIZIONE
- Provocare, irritare (in senso negativo)
- Incitare, stimolare (in senso positivo)
FREQUENZA
- De vero bono: I 45, 3 («uxoribus ne offensis quidem ac lacessitis licet habere amatores»). III 27, 2 («presertim ubi adversarius his rebus instructus atque ornatus te lacessit»)
- De professione religiosorum II 6: «Atque iterum Paulus, sive ut hominem agitaret ac lacesseret, sive quod vere stomacharetur»
- De falso credita Constantini donatione: III 10, 7 («utpote quotidie a barbaris lacessitus»). XXVII 87 («qui bello lacessiti victique sunt»)
- Epistole XXX 28: «intelligam non oportuisse fatigari omnes copias meas, idest te procaciter ad me lacessendum processisse»
- Raudensiane note: proemium β 25 («ego me defendens magis beneficii mei [scil. videatur] perdidisse rationem quam amico lacessenti non pepercisse»). I 14, 25 («quod inimicitiautique opere se ostendit et verbis factisque adversarium lacessit»). II 3, 17 («Hoc ipse non repperi, sed pro eo, qui ante exercitum mittitur vel ad explorandum vel ad prelium lacessendum»)
- Raud. not. redazione primitiva: XVII 16
- Antidotum in Facium: I 1, 2 («nulla prorsus a me lacessitus iniuria»). I 1, 10 («nunc illorum pariter ac meas ulciscar iniurias, ultimo quidem, sed gravissime omnium lacessitus»). I 4, 11 (cit. Invective I, 61-62: «invehereris acerbius et ille a te lacessitus me forte nominasset»). I 4, 14 («aperte ostendens prius se in me composuisse quam ego lacessitus»). I 4, 16 («‘Cum Antonius – inquis – Panormita a te lacessitus me nominasset’: non est, non est hominis lacessiti contra eum qui in ipsum invehatur acerbius tantum nominare aliquem; necesse est ut sic de te adversus me ille mentionem fecerit ut se ulcisceretur»). I 11, 6 («Nonne bis tanto ac ter, quater, quinquies, sexies, vicies tanto quam quanto me lacessistis?»). I 11, 13 (cit. Dict. II 39: «eundem Menelaum conquiescentibus sociis solitario certamine lacesseret»). II 7, 6 («ne lacessitis quidem fiducia fuit litterate loquendi»). II 7, 14 (cit. Cic. Off. I 34: «Est enim ulciscendi et puniendi […] eum qui lacessierit iniurie sue penitere»). II 9, 5 («ego presens et quod omnium maximum est abs te iam plus quam gravissime ac inimicissime lacessitus»). IV 1, 3 («quod Antonium Panormitam videor lacessisse causamque prebuisse ut is in superioribus magna, hic maxima ex parte suum in me virus evomeret»). IV 1, 48 («Antonius […], iandudum penitentiam in vultu preferens quod me lacessisset. Nec tamen unquam, cum se offert vel minima occasio, lacessere omittit»). IV 14, 21 («atrocissimis ab eo lacessitus iniuriis»). IV 14, 23 (cit. Invective I 95, 10-13: «Hec ego abs te lacessitus»)
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
ThlL VII/2: 831-833, s.v. lacesso: 1. “incitare”, “provocare” («i. q. irritare, provocare») in senso positivo o negativo; 2. “lacerare” («i. q. lacerare»). Entrambi i significati vengono messi in evidenza dai grammatici tardo-antichi come Carisio (Ars grammatica: «[…] velut lacesso ex eo quod est lacero. Lacessere enim concitare est»), Donato (Hec. 309: «[…] iracundu’ factus inimicissimus] iratus est, qui ex aliqua re lacessitus, irascitur, iracundus est, qui ex parva re aut nulla causa praecedente irascitur»), Servio (Verg. Aen. V 429: «[…] pugnamque lacessunt] provocant potius quam gerunt, vel certe inritant»), Prisciano (Inst. gramm. VIII 76: «‘lacero lacesso’») e Nonio Marcello (De comp. doctr. II, s.v. lacessere: «Lacessere positum provocare. Cicero in Oratore: et Aristoteles Isocraten lacessivit et Xenophontis voce Musas quasi locutas ferunt [Cic. Orat. 62]. Et Tusculanarum lib. V: inpulsi sumus ad philosophiae scriptiones, verum etiam lacessiti [Cic. Tusc. V 121]»).
LATINO MEDIEVALE
Lacesso continua a essere percepito come sinonimo di provoco (esclusivamente in senso negativo) o nel senso di “dilaniare”. Si veda Papias Elem., s.v. lacessit: «Lacessit, affligit, detrahit, instigat, provocat, exasperat» (ibidem, s.v. lacesso: «Lacesso <->sivi lacessere dictum a canibus vel feris quae solent lacerando provocare, coniugationis tertiae correpta»); Hug. Der. L 9, 21, s.v. lacero: «Item a lacero lacesso -sis -sivi, verbum desiderativum, idest desidero lacerare, vel cum desiderio lacerare, vel provocare, irritare»; Johan. Balb. Cath., s.v. lacesso: «Lacesso, <->sis, <->sivi, <->situm verbum desiderativum, quasi cum desiderio lacerare vel provocare vel irritare»).
LATINO UMANISTICO
Come V., Perotti in lib. I epig. 7, 28 intende lacessere con accezione negativa e positiva: «Et lacesso verbum, quod est provoco, et quasi lacerando irrito. Ideo capitur frequentius in malam partem. Cicero: Sed iustitiae primum munus ne cui noceat, nisi lacessitus iniuria [Cic. Off. I 20]. Quando que etiam in bonam. Idem: Tuis me amantissimis libris lacessisti [Cic. Tusc. V 121], idest provocasti ad respondendum». Allo stesso modo si comportano Nebrija (s.v. provoco: «desafiar», cioè “sfidare”) e Calepino (s.v. lacesso), che sottolinea come la voce possa essere intesa tanto in senso positivo («Generatim tamen provocare ad quicquam faciendum») quanto in senso negativo («vel ad iram vel ad certamen significat, ut fit cum quis laceratur, pulsatur vel tangitur sive impellitur scripto, voce, verbo, facto»).
NOTA CRITICA
V. desidera evidenziare il valore positivo di provocare e lacessere giacché entrambe le voci a partire dall’età medievale vengono esclusivamente impiegate con significato negativo (cfr. Latino medievale).