ELEGANTIE
V 59, 2-7 e 15: […], (2) labi vero leniter sensimque deorsum ire, ut ‘labuntur flumina, labitur celum, labitur anguis, labuntur ab ethere penne, labuntur dii a celo’, non labant. (3) Quintilianus: «ut numen et deus delabi sideribus et venire de liquido puroque aere videbatur» [Ps. Quint. Decl. X 14]. (4) Cicero: «non quasi unum ex hac urbe missum, sed quasi de celo delapsum in hanc urbem intuentur» [Cic. Manil. 41]. (5) Ideoque demones magis e celo labarunt quam lapsi sunt; angeli vero assidue ad nos labuntur. (6) Labiquoque dicuntur qui in lubrico imprimentes vestigia ad terram feruntur, non cum ruina, sed lentius et cum aliqua mora, tam et si nonnunquam lapsus pro ruina accipitur; (7) et per translationem de corporeis ad incorporea de eo qui aut per infirmitatem animi, aut per imprudentiam deliquit dicimus lapsus est, quasi pes animi, unus ambo ve, que sunt fortitudo et prudentia, in lubrico lapsi sint. […]. (15) Labo primam brevem habet, labor primam longam (hic labor laboris et laboro laboras primam brevem), quod an ab altero illorum verborum derivetur et ab utro potius liberum opinaturis relinquo
DEFINIZIONE
- Scorrere, defluire
- Scivolare
- Cadere (in senso metaforico, ad es. nel peccato)
FREQUENZA
- De vero bono: I 5, 2 («Aliud est, aliud errare, labi, propter spem aliquam impelli» in Radetti 1953: 20: «Altro è errare, cadere, essere spinti da qualche speranza»). I 5, 8 (cit. Verg. Aen. VI 132: «Cochytusque sinu labens circumvehit atro» in Radetti 1953: 23, nota 1: «e Cocito fluendo le circonda, / del grembo cupo», trad. G. Albini, I, p. 309). I 13, 4 (cit. Verg. Aen. II 430: «Labentem pietas nec Apollinis infula texit» in Radetti 1953: 36, nota 1: «nè l’infula d’Apolline difese, / che non cadessi», trad. G. Albini cit., I, p. 93). II 7, 2 (cit. Lucan. VII 604: «Labitur et venia gaudet caruisse secunda» in Radetti 1953: 96, nota 1: «cade e gode di non aver avuto un novello perdono», trad. F. Cassi cit., vol. 524). II 10, 1: «sed dicam illam [scil. gloriam] nec facile parari et cito labescere» (in Radetti 1953: 105: «ma dirò che la gloria non si conquista facilmente, e presto sfiorisce»). III 4, 2 («memento non esse semper habendam auctoribus fidem qui etsi plura bene dixerunt, nonnunquam tamen more hominum lapsi sunt» in Radetti 1953: 172: «Ricordati però che non sempre bisogna prestar fede agli autori, i quali anche se molte cose hanno detto bene talvolta tuttavia hanno, umanamente, sbagliato»). III 12, 4 («Quo errore reor Boethium esse lapsum cum ita colligeret» in Radetti 1953: 203: «Ritengo che Boezio sia caduto in questo errore»). III 25, 15 («venit quidam ad te lacrimans dicitque filium suum labi ac deficere» in Radetti 1953: 240: «un tale venne da te tutto in lacrime e disse che suo figlio si spegneva»)
- Defensio questionum in philosophia IX 20: «ergo ipse qui peccavi punior, lapsus in infirmitatem»
- De falso credita Constantini donatione: XIII 42 («ne pecunia corrumpantur aut metu labantur»). XXX 97 («si Salomon ob eandem causam in idololatriam amore feminarum lapsus est»)
- Gesta Ferdinandi: I 11, 8 («labentibus ab equo plurimis in fugam convertit»). II 9, 13 («in voragines ac depressa labentes»). II 13, 19 («Lapsus hac iterum spe et per contumeliam elusus»). III 15, 1 («sed ne spe laberetur extimuit»)
- Epistole XLVII 29: «Si nondum edidisti Raudensianas, constitui unum capitulum, idque non breve, addere de usu pronominis ‘sui’, in quo plerique labuntur»
- Epistola contra Bartolum III 36: «[…], ut postea longo tractu flumen serpere et labi in mare videatur»
- Raudensiane note: I 2, 25 («quo in adverbio ut hic precipiendo labitur, ita quidam in utendo»). I 4, 62 («Labitur Raudensis in cognitione historie»). I 15, 73 («Nempe quia non est tuum, sed ab auditoribus meis per te exceptum, in quo iterum laberis»). I 15, 54 («Sublatis deinde emulis, in segnitiam lapsus saginam corporis ex nimia luxuria oculorumque valetudinem contraxit»). II 2, 29 («Indecorum est labi in errorem imperitorum»)
- Raud. not. redazione primitiva: I 29 («In hoc adverbio sepe labitur Leonardus Arretinus»). XVI 26
- De reciprocatione ‘sui’ et ‘suus’ VI 1: «ut mirer sic lapsam loquendi consuetudinem deflexisse de via»
- Apologus in Pogium II: «Respondebo me credidi scribere, sed lapsa est manus ut solet» (Camporeale 1972: 513)
- Ars grammatica 181: «De celo quoniam non lapsa est norma loquendi» (in Casciano 1990: 21: «Poiché la norma che governa la lingua non è dono del cielo»)
- Antidotum in Facium: I 6, 12 («Esto, lapsus sis»). I 6, 35 («An fortassis ipse lapsus sum in scribendo?»). I 7, 12 («dum intelligas multo te stultius in hoc labi»). I 7, 13 («Illud, autem, librario aut incurie quod plane obsoletum et barbarum est assignare non potes, in quo non semel laberis, quod subiunctivum ponis pro indicativo»). I 9, 8 («quasi vero si in verbi proprietate lapsus fuero viri boni nomen amittam»). I 10, 52 (cit. De Hermaphrodito 8: «quem tuleram, casu, labor et ipse super»). I 13, 10 («si memoria non labor»). I 14, 10 (cit. Plin. Nat. IV 31: «Hac labitur Peneus, viridis calculo, amenus circa ripas gramine, canorus avium concentu»). II 2, 32 («Tum in eo vocabulo quod me docere vis te labi ostendis»). II 5, 13 (cit. Invective III 115, 7-14: «scilicet alter Varro vel tertius Cato ad locupletandam linguam latinam ex celo lapsus»). III 5, 14 («ut intelligas non me, sed te labi in rationibus sive sententiis et verbis tum ineptis, tum inconcinnis»). IV 1, 50 («bis apud regem dixit ‘in sacra ago’ pro ‘in sacra facio’ lapsum esse Aurispam»). IV 3, 9 («in nonnullis emendationibus felix, in nonnullis lapsus»). IV 13, 13 («An videtur tibi fieri non posse ut in historia Livius lapsus sit?»)
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
ThlL VII/2: 779-789 (s.v. labor) specifica che in labi è insito originariamente il concetto di movimento di discesa dall’alto verso il basso («de motu deorsum facto […] praevalente notione delabendi […] decidendi […] collabendi, concidendi»), il che permette al verbo di assumere diverse accezioni (sia concrete sia traslate): 1. “scivolare”, “(de)fluire”, “scorrere” («mera notione q. e. se movere, fluere, praeterire») non solo gradualmente e verso il basso (come ribadito in Eleg. V 59, 2), ma in qualsiasi direzione e a qualsiasi tipo di velocità; 2. “(de)cadere”, “degenerare”, “peggiorare”, “andare in rovina”; 3. “sbagliare”, “fallire”, “ingannarsi”, “cadere in errore”, altro valore fatto emergere dall’umanista («de lapsu per errorem vel vitium facto, fere i. q. errare, peccare»); 4. “venir meno”, “morire” («vi cadendi evanescente fere i. q. deficere, languescere, mori»); 5. “essere incerto”, “vacillare” («instabile esse vel praterire»). Gli ultimi due significati rendono labi e labare sinonimi. Ad ogni modo, labor si differenzia da labo perché il primo verbo contempla innanzitutto l’azione di “cadere”, mentre il secondo quella di “essere sul punto di venir meno”, “vacillare” (Forcellini, s.v. labo: («[…] inter labentem et labantem: ille enim cadit, ruit; hic labefit, nutat, instabilis est ac dubius, non tamen labitur»). In età tardo-antica, labor è concepito sia come termine esplicitante movimento di discesa nel senso di “scorrere”, “scivolare”, “defluire” e, quindi, “cadere” (Serv. Aen. II 225: «lapsu] labi proprie serpentum est»; Prisc. Inst. gramm. VIII 36: «Sunt alia, quae et coniugationem mutant cum genere in eadem manentia significatione, ut ‘labo labas’ neutrum, ὀλισθαίνω, et ‘labor laberis’ deponens. Virgilius in II: labat ariete crebro / Ianua [Verg. Aen. II 492-493]. Idem in IIII: Labitur infelix Dido [cfr. Verg. Aen. IV 68: «Uritur infelix Dido»]»), ma anche come verbo condividente con labo i significati di “vacillare”, “titubare” (Carisio, Synonyma Ciceronis: «Nutat, labat, vacillat, titubat, labefacit, labitur, labefactat, in ancipiti est»). Lo stesso Blaise chr. (s.v. labor) elenca per labi tutte le accezioni sopracitate: «glisser; s’écouler, s’en aller» (“scivolare”, “scorrere”, “fluire”); «tomber» (“cadere”); «chanceler» (“vacillare”); «déchoir» (“decadere”) e anche «pécher» (“peccare”, ossia “cadere in errore”).
LATINO MEDIEVALE
Si registra la medesima tendenza linguistica: per l’appunto, labor è inteso nei suoi propri valori (Papias Elem., s.v. labens: «Labens interdum velox, decurrens, moriens, a labor <->eris»; Eber. XIII 234-235: «Labilis est fluvius, dicatur lubricus anguis, / Et tamen utrumque de labor laberis exit») e pure come sinonimo di labo (Papias Elem., s.v. labitur: «Labitur, cadit, vacillat, deficit, solvitur, fugit»), nonché di elabor nel senso di “scappare”, “fuggire” (Arnaldi-Smiraglia, s.v. labor: «elabi», «emitti»; DMLBS, s.v. labi: «to slip away, escape»).
LATINO UMANISTICO
Le Ver, s.v. labor: «.i. glincher, cheoir, trebuchier .i. ruere, leviter cadere vel deficere, preterire secundum Papiam Labens.bentis secundum Papiam dicitur .i. cadens, ruens, preteriens, moriens, transiens, decurrens et evolutus». Nebrija: «deslizarse» (“scorrere”, anche “strisciare”), «deleznarse» (“scivolare”). Perotti, lib. 1 epig. 1, 33: «Labor autem verbum producit primam syllabam et significat leviter ac sensim descendo. Cicero: Non quasi unum ex hac urbe missum, sed quasi de caelo delapsum in hanc urbem intuentur [Cic. Manil. 41]. Labi etiam dicimus eos qui in lubrico figentes vestigia in terram ruunt. Unde lapsus aliquando pro ruina accipitur, et per translationem eos qui vel animi infirmitate vel imprudentia deliquerunt lapsos nominamus». Calepino, s.v. labor: «significat leniter sensimque deorsum eo, ruo, deficio, morior, fallor. Cicero: Non quasi unum ex hac urbe missum, sed quasi de caelo delapsum in hanc urbem intuentur [Cic. Manil. 41]. […]. Labi etiam dicunt ii qui in lubrico figentes vestigia in terram ruunt; unde lapsus».
NOTA CRITICA
Due sono gli obbiettivi che V. si prefige attraverso la stesura di Eleg. V 59: da un lato, distinguere labi da labare e da elabi, attribuendo al primo (“cadere repentinamente”, “precipitare”), al secondo (“avanzare lentamente verso il basso”, “scivolare”) e al terzo lemma (“sfuggire”) differenti accezioni e cercando di contrastare la tendenza invalsa dall’età tardo-antica ad affiancare a labor definizioni proprie di labo (e dal Medioevo esegesi caratteristiche di elabor) e, di conseguenza, a recepire i verbi come sinonimi (cfr. Latino classico e tardo-antico e Latino medievale); dall’altro, evidenziare per labi il concetto di movimento di discesa lenta e direzionata dall’alto verso il basso che numerosi grammatici sembrano omettere o passare in sordina. Per l’appunto, suddetti scopi possono considerarsi raggiunti dal momento che recepiscono l’insegnamento dell’umanista Nebrija, Perotti e Calepino (cfr. Latino umanistico).