ELEGANTIE
V 59, 1, 5 e 14-15: (1) Labo et labor ita differunt, quod labare est ruere et repente cadere, ut apud Virgilium: «[…] labat ariete crebro / ianua […]» [Verg. Aen. II 492-493], […]. (5) Ideoque demones magis e celo labarunt quam lapsi sunt; angeli vero assidue ad nos labuntur. […]. (14) Translatioquoque illud Terentianum est a labo, non a labor: «Labascit victus uno verbo quam cito!» [Ter. Eun. 178]. (15) Labo primam brevem habet, labor primam longam (hic labor laboris et laboro laboras primam brevem), quod an ab altero illorum verborum derivetur et ab utro potius liberum opinaturis relinquo
DEFINIZIONE
Precipitare, cadere di colpo
FREQUENZA
- De professione religiosorum XII 33: «Fratres sunt, qui vere labans templum Dei, ut pingere soletis, fulciunt»
- De reciprocatione ‘sui’ et ‘suus’ XXIX 1: «Ibi minime, qui non minus lubricus locus est, ex quadam rei similitudine nobis labantibus»
- Antidotum in Facium I 11, 11: «Ad cuius conspectum et hostium animi labare et Macedones acrius bellum inire ceperunt» (cit. Curt. V 3, 10)
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
ThlL VII/2: 777-779 (s.v. labo) ribadisce che labo significa precisamente “vacillare”, “barcollare”, “tentennare”, “dubitare”, “esitare”, “essere incerto” («i. q. stabilitate, constantia sim. aut amissa aut non iam firmata nutare, fluctuare, incertum esse», «inclinari, vacillare») e che, raramente, in senso traslato assume l’accezione di “venire meno” («i. q. languescere, deficere»), valore quest’ultimo condiviso pure con labor. Forcellini (s.v. labo) delinea chiaramente la differenza che intercorre tra labo e labor specificando che “il labens è colui che precipita e cade, mentre il labans è colui che si trova in una condizione di incertezza, ma che non labitur, ossia non è ancora crollato” («[…] inter labentemet labantem:ille enim cadit, ruit; hic labefit, nutat, instabilis est ac dubius, non tamen labitur»). Le medesime accezioni emerse in epoca classica sono attestate per l’età tardo-antica (Carisio, Synonyma Ciceronis: «Labat, titubat, vacillat, haesitat, trepidat, nutat, in ancipiti est, aestuat, dubitat, incertus est, captatur, fluctuatur»; Blaise chr., s.v. labo: «chanceler, vaciller»). Degna di nota è la constatazione che Prisciano rileva in merito a labo e a labor in Inst. gramm. VIII 36, passo in cui entrambi i termini sono paragonati a ὀλισθαίνω, valevole tanto per “cadere” quanto per “scivolare”: «Sunt alia, quae et coniugationem mutant cum genere in eadem manentia significatione, ut ‘labo labas’ neutrum, ὀλισθαίνω, et ‘labor laberis’ deponens. Virgilius in II: labat ariete crebro / Ianua [Verg. Aen. II 492-493]. Idem in IIII: Labitur infelix Dido [citazione non reperita, se non in Verg. Aen. IV 68: «Uritur infelix Dido»]».
LATINO MEDIEVALE
Si registra la medesima tendenza linguistica. Si veda Isid. Diff. I 342: «Inter labat et lavat. Labat nutat, lavat lotorem esse». Papias Elem., s.v. labat: «Labat, deficit, nutat, solvitur, vacillat»; ibidem, s.v. titubat: «Titubat, trepidat, dubitat, labat, haesitat, […]». Hug. Der. L 1, 1, s.v. labo: «Labo -as, idest titubare, vacillare, tremere, labi»; Der. U/V 1, 3, s.v. vaco: «Item a vaco vacillo -as, titubare, instabilem esse, tremulare, labare». Johan. Balb. Cath., s.v. labo: «Labo <->as <->avi <->are, idest titubare, vacillare et tremere vel labi». DMLBS, s.v. labare: «to totter, stagger, be about to fall or collapse» (intransitivo), «to make unsteady, to cause to fall» (transitivo), «to falter» (“vacillare”, “barcollare”, “essere sul punto di cadere”, “tentennare”, “esitare”, “essere indeciso”).
LATINO UMANISTICO
Le Ver, s.v. labo: «.i. titubare, vacillare et tremere, labi, nutare, deficere .i. cancheler, doubter, trambler , cheoir, trebuchier». Bartolomeo Facio nei Gesta Alfonsi ricorre a labare nell’accezione di “vacillare”, “titubare”, “essere incerto” (VI 106: «Quo nuntio permotus, ut par erat, spe celeris auxilii et annonae facta quo labantes suorum animos confirmaret»; VII 40: «Cumque in Pelignos proficisci decrevisset [scil. Alfonsus], ut labantes populorum animos Alexandri Fortiae adventu confirmaret»). Nebrija, s.v. labo: «caer subito» (“cadere repentinamente”). Perotti, lib. 1 epig. 1, 33: «Quidam laborem a labo dictum putant, quod sine labore surgunt quae facile ceciderunt: labare enim ruere est et repente cadere. Virgilius: Labat ariete crebro ianua [Verg. Aen. II 492-493]; a quo fit labasco (Terentius: Labascit victus uno verbo [Ter. Eun. 178]) et utrunque primam syllabam correptam habet». Calepino, s.v. labo: «ruo et repente cado. […]. Virgilius: labat ariete crebro / ianua [Verg. Aen. II 492-493]».
NOTA CRITICA
Il significato che V. assegna a labo in Eleg. V 59, 1 (“cadere repetinamente”, “precipitare”) non trova riscontro né in età classica né in età tardo-antica (cfr. Latino classico e tardo-antico) né in età medievale (cfr. Latino medievale), se non per la testimonianza di Pisciano in Inst. gramm. VIII 36, la quale sembra strutturare il capitolo delle Elegantie (cfr. Latino classico e tardo-antico: la presenza di Verg. Aen. II 492-493, citazione presente anche in Eleg. V 59, 1, e quella del verbo greco, valevole tanto per “cadere” quanto per “scivolare”). Ad ogni modo, Nebrija, Perotti e Calepio appropriano della lezione dell’umanista (cfr. Latino umanistico).