Iubeo, -es, iussi, iussum, iubēre (v.)

ELEGANTIE

V 68, 6-9 e 11-15: (6) Iubere frequenter idem est quod imperare, […]. (7) Et alibi: «Nam quanvis infestum latronibus mare iussus intravi neque dissimulaverim magnas fuisse causas patri, cur hoc mihi imperaret quod ipse facere non potuerat» [Ps. Quint. Decl. IX 4]. Pro eodem accepit iubere et imperare. (8) Hic tamen annotandum est quod […], ita non eleganter dicas iussi mihi. (9) Preterea cum ita dicamus imperata ut iussa, huic apponimus verbum exequor, perago et siquid est simile, […]. (11) In hoc etiam hec verba differunt quod […], iubeo vero preter hanc constructionem potest habere et illam cuius exemplum modo protuli: ‘pater me iussit’. (12) Est etiam iubere non plane imperare sed quasi hortari, ut idem: «Spera tu, iube sperare matrem» [Ps. Quint. Decl. VIII 11]. (13) Cicero etiam sic frequenter locutus, ut Pro Deiotaro: «litteris quas ad me Terracone misisti bene sperare iussisti» [Cic. Deiot. 38]. (14) Cui simile est quale est Terentii: «Iubeo te salvere» (Marsico 2013: 337: «Cfr. Ter. Ad. 460 – salvere Hegionem plurimum iubeo –; la citazione, però, riprende alla lettera Plaut. Asin. 296, Cas. 969, Most. 1128»). (15) Virgilius in quinto: «[…] reddique viro promissa iubebant» [Verg. Aen. V 386]. Quam, queso, decorum fuisset ut regi milites ac comites sui imperarent?

DEFINIZIONE

  1. Ordinare (sinonimo di imperare)
  2. Esortare

FREQUENZA

  • De vero bono: alta frequenza
  • De libero arbitrio 170-171: «Vide quam aequa postules, qui iubes me vel damnando, vel emendando, Boetio contumeliam facere»
  • Defensio questionum in philosophia XXIII 32-34: «[…], ita ego habeo meam [scil. laudem] in meo [scil. genere], sive quod bene impero quia dominus, quia rex, quia pater sum, sive quod non iussus benefacio et obsequor multis, non rogatus»
  • Oratio ad papam Eugenium IV 142: «An, ceteris eo quocumque cursum dirigi iubes remigantibus, ego unus in contrarium remigarem, cum etiam suspensum tenere remum sit reprehendendum?»
  • De professione religiosorum: III 3 («Verum quoniam me de hac re satisfacere iubes, respondebo»). VII 35 («presertim postquam Filius Dei mundum adventu suo illustravit Qui de hac re quid nobis eterno illo ore iubeat attende»). IX 3 («Nos vero honestis tantum sanctisque iussis nostrorum prepositorum obedire promittimus»). X 19 («Aliter cur non idem regibus iubes, ac iubes ut cucullo vestiantur et sacco?»)
  • De falso credita Constantini donatione: alta frequenza
  • Ad Alfonsum regem epistola: I 7, 56 (cit. Liv. I 41, 1-3: «Tanaquil inter tumultum claudi regiam iubet»). II 1, 165 (cit. Liv. I 34, 9-10: «Excelsa et alta sperare complexa virum iubet»). II 10, 271 («Hunc populus, qui patrem eius et privatum et advenam esse regem iussiset»)
  • Gesta Ferdinandi: altissima frequenza
  • Epistole: VIII 19 («Pecuniam autem quam mihi debes iube mihi hic numerari ab aliquo tuorum amicorum, si non ita subito rediturus es»). XXII 81 («rescribe, tamen, quicquid de me sentias, iubeasne venire necne»). XXII 83 («si iusseris ut veniam»). XXIII 75 («iube quid de me, quid de operibus meis fieri velis»). XXIII 77 («Nihil est quod ego te iubente facere recusem»). XXXVII 30 («Nam Quintilianum quem poscis -habeo enim duo- iuberem tibi tradi per Ambrosium»). XL 3 («Dedi ad te proxime litteras Banco Bazzorum, quemadmodum tu ipse iusseras»). XL 15 («Plura non scribo quia non vacat ac ne possum quidem, nisi mel nostrum Nicolaum valere iubeo»). XLVIII 11 («ut, […], velit sanctitas tua iubeatque ut ad reditum usque sanctissimum puelle penes dominum Ambrosium Dardanum permaneant»). XLVIII 24-25 («Itaque tanquam a beatitudine tua nobis commissas eas apud nos tenebimus quoad aliud iusseris, si modo iusseris aliud»). L 10 («Iussit itaque afferri, ut appellant, rotulum in quo descripti cives essent»). LI 41 («sin pessime, iubeas alios in tuam vicem mihi rescribere»). LII 12 («Ciduces, ut iussisti, exquiro diligenter»). LIV 12 («Quod si libros non curat eos vendam, Helena mea iubente»)
  • Epistola contra Bartolum III 33: «Ius civile, o Cesar, et geometria et arithmetica et philosophia iubet ut omnes gestus ad hastam dirigantur, […]»
  • Raudensiane note: alta frequenza, ma si veda in particolare Raud. not. I 15, 15-46 («Ra.: (45) Item ‘iubeo te illam amare’, idest ‘peto cum magna instantia’. La.: (46) Immo ‘aperte dicere’ et quasi ‘hortari’, ut ‘iubeo te salvere’, ‘iubes me bene sperare’, cur me celum sperare iubebas? [Verg. Georg. IV 325], sed de hoc verbo in Elegantiis latius [Eleg. V 68]») e Raud. not. redazione primitiva XIV 41 («Falleris: nam iubere est ‘dicere’ vel ‘aperte alterum quid faciendum sit monere’ et quasi ‘hortari’, ut apud Terentium: Iubeo Clementem esse salvum [Ter. ?]; Virgilius: Reddique viro promissa iubebat [Verg. Aen. V 386]; Cicero: Litteras ad me misisti, quibus me iubebas bene sperare [Cic. Deiot. 38]»)
  • De reciprocatione ‘sui’ et ‘suus’ XL 4: «quod cum magister stabuli Augusto recitasset, duplicari sibi in mercedem panes iussit» (cit. Don. Vita Verg. I 24)
  • Apologus in Pogium I: «Is iubeat quid velit qui mihi nihil optemperat» (Camporeale 1972: 488). «Sed quid iubes here?» (Camporeale 1972: 488). «Dominus iubet quod debeam ire ad forum» (Camporeale 1972: 498)
  • Apologus in Pogium II: «Ista ut inquis Laurenti alius dixit non ego, neque te bonitatem sententiarum excutere iubeo» (Camporeale 1972: 508). «Cur non me iubes caelum pugno ferire?» (Camporeale 1972: 508). «Animadverte hic quaeso Guarine, cuius partes hic me praeripere iubet. Agendum Pogi nonne ex arte oratoria iubemur magis verisimilia dicere quam vera servareque ubique in personis ac rebus decorem?» (Camporeale 1972: 509). «ut non nisi iussu vestro discederet ad occasum, quemadmodum fecit olim iussus a Josue proeliante» (Camporeale 1972: 510). «Tu prohibebas dudum me excutere bonitatem sententiarum, nunc e contrario facere iubes» (Camporeale 1972: 518). «An tu ignoras illam sacerdotis fabulam, qui famulum iubebat secum loqui grammatice, identidem eum reprehendens quod nesciret dicere: “Da mihi clavem”, “ubi est clavis”, iuberetque nunc ‘clavis’ dicere nunc ‘clavem’» (Camporeale 1972: 527)
  • Antidotum in Facium: altissima frequenza

CORRISPONDENZE

LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO

ThlL VII/2: 575-586, s.v. iubeo: 1. «usu originario, […], fere i. q. imperare, mandare, praecipere sim.»; 2. «usu recentiore, […], fere i. q. dignari […], velle sim.» («hunc usum ex adulatione vel humilitate rogantis […], qui arbitrium ipsi agenti permittit, […]»). In epoca tardo-antica, trovano riscontro ambedue i concetti sopra delineati: difatti, iubeo è attestato tanto nel senso di “comando”, “ordino” quanto nel senso di “voglio” e, perciò, “esorto” qualcuno a soddisfare il mio desiderio senza obbligare l’obsequens. Si veda Don. Eun. 389: «cogo atque impero] evidenter ostendit plus esse imperare quam iubere»; Ad. 460: «salvere Hegionem plurimum iubeo] […]. ‘Iubeo’ autem volo significat, ab eo quod sequitur id quod praecedit; non iubemus enim nisi quod voluerimus»; Andr. 533: «iubeo Chremetem] ferme aliquid iubere velle est. […]: volumus enim animo, iubemus verbis» e Serv. Aen. II 3: «iubes] vis, ut ‘iubeo Chremetem’ [Ter. Andr. 533]» e Non. De comp. doctr. IV, s.v. iubere: «Iubere est velle. […]. Terentius in Andria: ‘iubeo Chremetem’ [Ter. Andr. 533]».

LATINO MEDIEVALE

Iubere continua a essere concepito sia come sinonimo di imperare (Eber. Grec. XIX 87: «Sed tunc delinquis cum non facis ut que iuberis», “Ma sbagli nel momento in cui non fai come ti è stato ordinato”; DMLBS, s.v. iubere: «to direct, tell, order», «<to> command») sia come sinonimo di velle, dignari e, perciò, di hortari (Arnaldi-Smiraglia, s.v. iubeo: «velle», «dignari»; Du Cange, s.v. jubere: «Dignari, velle»; Niermeyer, s.v. jubere: «vouloir bien, trouver bon, daigner – to be ready, think fit, deign»). Si veda Isid. Diff. I 304: «Iubere ibi dicebatur [scil. apud veteres], ubi voluntatis erat obsequium, imperare autem, ubi debito quisque imperio parebat». Papias Elem., s.v. imperare: «Imperare, iubere»; Elem., s.v. iubere: «Iubere apud veteres dicebatur, ubi voluntatis erat obsequium, imperare vero ubi debito imperio quisque parebat». Hug. Der. I 112, 1, s.v. iubeo: «Iubeo -es iussi iussum, idest imperare, sed iubere est ubi est voluntatis obsequium, imperare ubi est debitum, idem est et precipere». Johan. Balb. Cath., s.v. iubeo: «Iubeo <->es iussi iussum iubere, idest imperare, sed iubere est ubi est voluntatis obsequium, imperare est debiti, idem est et precipere».

LATINO UMANISTICO

Le Ver, s.v. iubeo: «.i. quemander imperare, precipere, sed iubere est ubi est voluntatis osequium, imperare est ubi est debitum». Nebrija, s.v. iubeo: «mandar», «querer o dessear» (“volere” o “esortare”). Anche Perotti (lib. 1, epig. 10, 128) e Calepino (s.v. iubeo) riconducono a iubere le due classiche nozioni di imperare e velle/exhortari/optare.

NOTA CRITICA

V. struttura i paragrafi di Eleg. V 68 relativi all’interpretazione dei valori di iubeo basandosi sugli insegnamenti degli antichi predecessori che, a partire da Donato, Servio e Nonio Marcello (cfr. Latino classico e tardo-antico) fino ad arrivare ai lessicografi di epoca medievale (cfr. Latino medievale), assegnano al verbo sia la componente della coercizione (propria specialmente di impero) sia quella dell’esortazione presupponente il desiderio dell’oboediens di eseguire il comando senza essere necessariamente costretto dallo iubens (ulteriormente ribadita dall’umanista in Raud. not. I 15, 15-46 e Raud. not. redazione primitiva XIV 41). Degno di nota il fatto che si inseriscono nel solco di questa tradizione linguistica anche Nebrija, Perotti e Calepino (cfr. Latino umanistico).