ELEGANTIE

V 2, 1-2: (1) […], reperire vero fortune, unde Ovidius: «[…] tu non inventa reperta es» [Ov. Met. I 654]. (2) Sed iam usus optinuit ut idem sit reperio quod invenio. Est autem invenire vel consilio, vel casu, sive corporea, sive incorporea reperire. Nactus sum etiam pro inveni sive repperi frequenter accipitur […]

DEFINIZIONE

Trovare

FREQUENZA

  • De vero bono: altissima frequenza
  • De libero arbitrio: 131, 133 («Nos porro scimus posteriores ad ea quae prius inventa erant multa addidisse, quorum exemplum et institutio animare nos debet ad alia quoque invenienda»). 305 («thesaurum inveniam»). 318 («Quis quaeso unquam tam argutus inventus est»). 788 («in quo dolus inventus non est»)
  • Defensio questionum in philosophia: III 19 («Nullum verbum inveniri potest»). XII 6 («nisi quod aut expositum invenerunt aut de quo nemo dubitat»). XIX 14 («Nam ita proculdubio existimo religiones inventas esse»)
  • De professione religiosorum: IV 4 («plures colores invenias»). VII 10 («Nam quod votum sive apud falsas religiones sive apud veram inveniemus»). IX 2 («Sed frequenter invenio illud poni pro ‘obsequio turpi’»). XII 14 («omnis denique lex […] propter metum inventa est»)
  • Encomion: IV 5, 187 («novam spheram nuper inventam»). IV 11, 276 («Gregorium cum Dionysio, quem Aereopagitam vocant, quod eius ipse primus Latinorum, quantum invenio»)
  • De falso credita Constantini donatione: II 6, 6 («neque ulla in historia invenitur»). VII 26, 28 («invenietis requiem animabus vestris»). XI 35, 11 («in vetustissimis quibusque editionibus decretorum non invenitur»). XI 37, 21 («hic liber rarus est difficilisque inventu»). XI 37, 2 («In hac autem tuum privilegium non invenimus»). XVI 53, 11 («Atque banna quid sibi velit, non invenio»). XVI 54, 18 («At dignitas patriciatus in multis libris invenitur, inquies»). XVIII 60, 31 («Deum testor, non invenio […] qua verborum atrocitate confodiam hunc perditissimum nebulonem»)
  • Ad Alfonsum regem epistola: II 12, 289 («nam apud alios quosdam invenio fuisse»). III 3, 321 («opinor nec nobiliores iuvenes invenisse quibus filias collocaret»)
  • Gesta Ferdinandi: I 4, 5 («par inveniri queat»). I 11, 9 («petentem tuta hostem invenit»). I 11, 10 («Ita arma que ad protegendum dominum et ad feriendum hostem inventa sunt»). I 14, 12 («cum aliquantum processissent viam inventuri»). I 19, 10 («ut non inveniat causas»). II 5, 6 («est inventa cellula his cibariis unfuentisque differta»). II 13, 12 («utique viro nec inveni nec formoso»)
  • Epistole: alta frequenza
  • Epistola contra Bartolum: II 8 («nova materia est et a Bartolo inventa»). VI 7 («tu quoque cum loqueris faciem subleva, nec te nimia auri cupiditas cecet, quod in terra non in celo invenitur»). VI 31 («quem cum albo comparatum invenio nec minoris prestantie putatum, […]»)
  • Raudensiane Note: altissima frequenza
  • De reciprocatione sui et suus: alta frequenza
  • Apologus in Pogium: alta frequenza
  • Oratio in principio studii: XIII 17 («Alius aliud invenit»). XIX 18 («invento nummo»). XX 23 («ante inventum nummum»). XX 25 («invento numismate»)
  • Ars grammatica: 68 («invenies hic multa trium»). 308 («que neutris etiam invenias sociata licebit»)
  • Emendationes in Alexandrum grammaticum: alta frequenza
  • Antidotum in Facium: altissima frequenza.

Spesso (soprattutto nelle opere linguistico-grammaticali) il verbo è comune nell’accezione di “trovare leggendo” (così come reperio). Si vedano Vall. Raud. Not. I 2, 37 («Hoc verbum nusquam inveni»); I 10, 11 («apud veteres […] invenitur»); Ant. in F. I 5, 13 («quod apud Paradoxa Ciceronis inventum»); I 8, 32 («quod deponens non invenio»).

CORRISPONDENZE

LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO

Numerosissime le attestazioni e le accezioni (cfr. ThlL, VII/2 134-151, s.v. invenio, in cui la prima corrisponde all’accezione valliana). Distinguendolo dai più specifici excogito (riconducibile all’ambito della progettazione) e reperio (riconducibile all’ambito della casualità), V. attribuisce a invenio un significato più generico, valido tanto per res corporales, che per res incorporales, trovate intenzionalmente o per caso. Rispetto a quanto chiarito dal ThlL, la definizione è estremamente sintetica. Rispetto a reperio, invenio ha un maggiore e più specifico impiego nell’ambito retorico (per quanto concerne l’inventio); se si esula dal contesto oratorio, i due verbi sono adoperati come sinonimi. Sin dall’epoca tardo-antica, in ambito linguistico invenio e reperio sono studiati insieme. Nella sezione delle Differentiae della sua grammatica Carisio sostiene che: «Reperire et invenire. reperimus nostra, invenimus aliena»; per poi contravvenire a questa definizione fornendo altri esempi: «Cognita, inventa, conperta, explorata, exquisita, indagata, investigata»; «Inventus, repertus, investigatus, indagatus»; «Struxit, munit, fabricavit, molitus est, machinatus est, commentus est, excogitavit, invenit, repperit». Donato nel commento a Terenzio adopera entrambi i verbi insieme a quaerere: «quaerere specialiter, quod invenire non posset» (Ter. Adelph. 961); «reperire, quod <quis> de industria quaerat celatum» (Ter. Hecy. 285). Servio sfrutta il verbo invenire prevalentemente con il significato di “trovare” qualcosa sine consilio (Aen. I 443: «aliquid eruere vel invenire») oppure cum consilio (Aen. II 669: «quaerentibus et invenire cupientibus»; Aen. VI 670: «bene et generalitatem requirit et speciem, quo possit facilius invenire: nam locus in regione est»). Prisciano utilizzano spesso il verbo soprattutto con l’accezione di “trovare accidelmente”, “trovare scritto”, “leggere” (Inst. gramm. I, 23: «apud nos quoque est invenire»; Inst. gramm. VII, 24: «est autem etiam apud prosam scribentes idem invenire»). La mancata distinzione fra reperire e invenire in epoca tardo-antica è confermata da Blaise chr., il quale traduce entrambi i verbi con il francese «trouver».

LATINO MEDIEVALE

A livello lessicografico la differenza che intercorre fra i verbi invenire e reperire è fondata ancora sull’idea che il primo verbo presupponga un complemento oggetto quaesitum; nell’uso i verbi continuino a essere sfruttati come sinonimi. Ciò è confermato anche da altri strumenti di ricerca lessicografica. Forcellini assimila invenire a reperire (s.v. invenio: «Invenire, quasi in rem venire, est reperire») e viceversa (s.v. reperio: «Reperio est idem atque invenio»). Blaise med. traduce sia reperire sia invenire con il francese «trouver», mentre il DMLBS con l’inglese «to find». In Diff. I 312 («Invenimus inquisita, reperimus ultro occurrentia») e in Orig. X 122 («Inventor dictus [eo] quod in ea quae quaerit invenit. Unde et ipsa quae appellatur inventio, si verbi originem retractemus, quid aliud resonat nisi quia invenire est in id venire quod quaeritur?»), Isidoro di Siviglia distingue i verbi invenire e reperire sulla base del complemento oggetto, pur adoperandoli poi come sinonimi. Nella tradizione successiva si noti il ricorrere dello stesso verso impiegato nelle Elegantie per spiegare la differentia tra reperio e invenio. Papias, Elem., s.v. reperire: «Reperire ultro occurentia, invenire vero quaesita. Ideo proprie locutus est Naso in Metamorphoseos loquitur Inachus ad Io filiam: Tu non inventa reperta es»; Uguccione da Pisa, Der. P 22, 21, s.v. pario: «Reperimus ultro occurrentia, invenimus quesita; vel reperire est scire de re perdita ubi sit, invenire vero est rem perditam rehabere; unde Ovidius Metamorphoseos [I, 654-55]»); Eberardo di Bethune, Grec. XVIII 11-12: «Quaesitum invenio, reperis quod sors parat ultro, / Hinc ait Ovidius: tu non inventa reperta es». Giovanni Balbi riprende il testo delle Der. e del Grec.: «Reperio: a re et pario -ris componitur reperio -ris -peri repertum et scias pro reperimus ultro occurencia, invenimus quesita, vel reperire est scire de re perdita ubi sit, invenire autem est rem perditam rehabere, secundum Huguccionem. In Grecismo autem dicitur: quesita invenio reperis quod sors parat ultro […]».

LATINO UMANISTICO

Le Ver associa al verbo reperio l’infinito invenire e al verbo invenio l’infiniro reperire. Bartolomeo Facio nel De verborum proprietate enfatizza la differentia tra reperio e invenio, scrivendo: «Inter reperio et invenio hoc interest: invenimus aliquid quaerentes, reperimus non quaerentes», «Inter reperire et comperire hoc interest: reperire est aliquid non quaesitum invenire, comperire autem aliquid certo scire». Nel suo uso linguistico è possibile evidenziare un passaggio dall’uso sinonimico dei verbi reperire e invenire, a un loro utilizzo più ragionato, ma comunque non sempre corretto (così nell’Historia Alfonsi e nel De origine inter Gallos ac Britannos belli historia). Nebrija traduce entrambi i termini con lo spagnolo «hallar». In lib. I epig. 12, 39 Perotti riprende le Elegantie: «Item a pario reperio; unde Pompeius Repertum dici affirmat, quasi repartum et in lucem proditum. Est autem reperire proprie fortunae, invenire vero consilii. Ovidius: Tu non inventa reperta es [Ov. Met. I 654]. Sed iam usus obtinuit ut idem sit reperio quod invenio». Un’altra definizione viene fornita in lib. I epig. 3, 339: «Invenio, comperio, quasi in aliquid venio. Virgilius: Inveni Germana viam [Verg. Aen. IV 478]». Negli scoli a Terenzio di Pietro Bembo, in corrispondenza del verso 308 dell’Eun. e del verso 592 degli Adelph., possiamo leggere rispettivamente: «repperimus, quod obvium se oculis praebet […], invenimus quaerentes» e «invenimus <c>um <l>abore, repperimus eventu». Alessandro Alessandri nei Genialium dierum libri riprende, di nuovo, l’esempio ovidiano (I 21: «Si quidem reperire est cum labore aliquid quaesitum assequi, deductum ex re et pario. […] eodem versu significantius contra demostrare Tu non inventa, sed reperta es [Ov. Met. I 654], inquit, quasi: ego te non casu et fortuna nactus sum, sed studio et labore quaesitam repperi»). Nell’epitome delle Elegantie curata da Josse Bade riscontriamo la seguente osservazione: «Reperio autem quia venit a pario videtur ex natura studium et laborem poscere. Unde raro ubi a casu invenire significet, reperitur. Sunt autem qui invenire dicant rem novam, reperire prius habitam, a qua differentia natura vocabulorum non abhorret». Jakob Micyllus nel commento alle Met. di Ovidio specifica che: «[Ov. Met. I 654] Invenimus quaesita, reperimus casu oblata». Calepino non sembra distinguere (come fanno alcuni:  «secundum aliquos») invenire e reperire: «Differuntque secundum aliquos invenio et reperio: quod invenire sit rem quaesitam offendere; reperire a casu. Ovidius: Tu non inventa reperta es [Ov. Met. I 654]» (s.v. invenio). La Neulateinische Wortliste (s.v. invenio) propone come nuova accezione del verbo “giungere” («ankommen») e “trovarsi” («sich befinden»), interpretazioni che vengono associate a due passi: una lettera di Ambrogio Traversari a Niccolò Niccoli («ep 8,52 […] dum ad Monasterium, quod S. Mariae in Portu dicitur, et ipsum permagnificum, dignumque miraculo inveniremus») e una citazione estrapolata dalla Defensio di Pomponio Leto («Pauli venerabile numen, unicunque me inveni, effundissimo ore laudavi»).

NOTA CRITICA

Rispetto a excogito e reperio (cfr. le voci Excogito, -as, excogitavi, excogitatum, excogitare e Reperio, -is, repperi, repertum, reperire), V. attribuisce un significato più generico al verbo invenio, utilizzato sia in riferimento alle res corporales, sia alle res incorporales, “trovate” intenzionalmente o per caso. Rispetto alla descrizione fornita in ThlL, la definizione valliana è molto sintetica. Si noti che V. aggiunge in conclusione che è ormai invalso alla sua epoca l’uso di attribuire a reperio lo stesso significato di invenio, cioè quello generico di ‘trovare’ (si veda Frequenza per questo effettivo uso nei suoi scritti).