ELEGANTIE
V 68, 17-20: (17) Nam indicere proprie denuntiare est, ut ‘indictum est bellum’, ‘indixi bellum fortune’, ‘indixi bellum voluptatibus’, ‘indixit Romulus spectaculum’. (18) Livius: «Indici deinde finitimis spectaculum iubet» [Liv. I 9, 7]. (19) Iterum: «indixit in posterum diem ut adessent» [Liv. XXVII 13, 10]. (20) Idem: «indicto iustitio». Iterum: «delectusque et iustitium indictum est» [Liv. VII 6, 12]
DEFINIZIONE
Bandire, annunciare (ufficialmente), indire
FREQUENZA
- De libero abitrio 140-143: «Quamquam tu videris quam sanctum sit et quam tolerabile omnibus libris, et quidem probatissimis, te bellum indicere, et cum nullo illorum facere»
- Gesta Ferdinandi II 12, 21: «rex Dertusa, […, ibique [scil. Barcelona] concilium generale provincie Catalonie indicit»
- Raudensiane note I 15, 24: «En magister elegantiarum, qui elegantiis bellum indixisse aut contra illas bellum gerere videtur!»
- Raud. not. redazione primitiva XIV 22: «En magister elegantiarum, qui contra elegantias loquitur atque lingue Latine pene bellum indixit vel potius contra illam bellum gerit!»
- Antidotum in Facium I 1, 9: «Nam illud minus deforme ipsius generi est quod furto, quod proditione, quod scelere aggressus, bellum non indixit mihi, sed intulit»
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
ThlL VII/1: 1156-1159, s.v. indico: «i. q. publice enuntiare, proclamare» («c. mera not. annuntiandi, sc. alqd. futurum esse […] bellum, odium sim.», «varias actiones publicas vel certe communes, saepe fere i. q. invitare», «diem, locum, i. q. constituere»); solo in secondo luogo «c. acced. not. imperandi vel imponendi, sc. alqd. faciendum vel subeundum esse». In età tardo-antica, sebbene indico non manchi di essere inteso nel senso di “comandare”, “ordinare”, il termine è prevalentemente sfruttato per rimandare a notificazioni pubbliche di carattere ufficiale relative a imprese belliche ovvero inerenti la sfera del sacro. Si veda Carisio, Synonyma Ciceronis: «Arma fert, bellum movet, bellum gerit, indicit, infert, pugnat, denuntiat» e Serv. Aen. I 632: «indicit honorem] id est iussit fieri supplicationes»; Aen. III 264: «indicit] sacrorum verbo usus est; nam supplicationes et dies festi indici dicebantur»; Aen. V 758: «indicitque forum] id est tempus et locum designat agendorum negotiorum, qui conventus vocatur. ‘Indici’ autem verbum iuris est et per hoc potentem vult significare civitatem»; Aen. VII 468: «indicit] signate verbum bellicum posuit». Blaise chr., s.v. indico: «déclarer officiellement, notifier, prescrire», ma anche “ingiungere” («enjoindre, recommander»).
LATINO MEDIEVALE
Vengono confusi i significati di indicare (inteso nel senso di “ordinare”, “comandare”: cfr. Niermeyer, s.v. indicare: «ordonner, enjoindre – to command»; Blaise med., s.v. indico: «ordonner, enjoindre», «déclarer […] la guerre») e indicere, intenso nel senso di “infliggere”, già attestato da Blaise chr., s.v. indico (cfr. DMLBS, s.v. indicere: «to impose or inflict by pronouncement») oppure nel senso di “indire (una fiera)” (Niermeyer, s.v. indicere: «attirer, infliger, occasionner – to bring upon one, to inflict», «annoncer, ordonner une foire – to announce, organize a fair»; Blaise med., s.v. indico: «annoncer […] une foire»). Anche Arnaldi-Smiraglia (s.v. indico) riporta come le accezioni di indicare e di indicere siano associate indistintamente all’uno e all’altro verbo. I grammatici si sforzano di identificare i corretti significati originariamente attribuiti a indico e annoverano per il verbo le seguenti accezioni: 1. “dichiarare”, “annunciare” (in pubblico e in via ufficiale) una guerra oppure, in prevalenza, caerimoniae: per l’appunto, se edicere è termine proprio dei reges, indicere lo diviene dei sacerdotes; 2. “ordinare”, “comandare”. Per cui rimando a Isid. Diff. I 78: «Inter bellum et praelium. Bellum indicitur, praelium geritur». Papias Elem., s.v. indico: «Indico <->is <->it, indixi, indictus, quod est praecipere, iubere, quasi valde iubere»; Elem., s.v. indicere: «Indicere, fieri iubere, praecipere». Hug. Der. D 52, 24, s.v. dico: «indico -cis, idest precipere vel annuntiare, et est sacerdotum qui festa indicunt populis et ieiunia». Johan. Balb. Cath., s.v. dico: «Item indico, <->cis, idest precipere vel annunciare et est sacerdotum qui festa indicunt populis et ieiunia, unde versus: ‘Edicunt reges, indicit festa sacerdos’». Eber. Grec. XVII 134-135: «Praesulis indictum, dic edictum fore regnum, / Edicunt reges, indicit festa sacerdos».
LATINO UMANISTICO
Le Ver, s.v. indico: «.i. precipere, iubere vel annunciare quemander ou anonchier et est proprie sacerdotum qui annunciant festa et ieiunia et componitur ab *in et *dico, dicis». Nebrija, s.v. indico: «denunciar» (“indire”). Perotti lib. 1, epig. 3, 452: «Indico, tertiae coniugationis, nuntio, ut ‘indictum est bellum’. Livius: Indici deinde finitimis spectaculum iubet [Liv. I 9, 7]. Virgilius: Templis indicit honorem [Verg. Aen. I 632]. Ab hoc indictivum funus dicebatur, ad quod per preconem advocabantur. Et indictio, spatium quindecim annorum quod indicebatur, ut tribus lustris tributa a toto orbe Romanae rei pu.cae soluta essent». Calepino (s.v. indico) non mostra di accogliere la definizione valliana giacché sostiene che indico (“dichiaro in maniera solenne”), pur riducendosi talvolta a semplice sinonimo di significare, plus est quam denuntio.
NOTA CRITICA
Duplice sembra essere lo scopo che V. desidera prefigersi attraverso la stesura di Eleg. V 68: da un lato, distinguere indico dagli altri verba iubendi e, innanzitutto, da edico (“impongo” attraverso edicta scritti), restaurando per il primo l’antico valore di “annunciare”, “bandire”, “indire” oralmente e in via pubblica e ufficiale non solo cerimonie sacre (cfr. Latino medievale), ma anche guerre, giochi, spettacoli, giorni, luoghi ecc. (cfr. Latino classico e tardo-antico); dall’altro, differenziare indicere da indicare (“rendere manifesto”), contrastando la tendenza linguistica invalsa dal Medioevo a confondere i valori dei due termini (cfr. Latino medievale).