ELEGANTIE

V 79, 1-4: (1) Incedere est ambulare, inde incessus sive tardus, sive festinus, sive commotus, incompositus immoderatusque, proprie tamen sublimior quidam et fastum preferens. (2) Virgilius: «regina ad templum […] / magna stipante caterva incessit» [Verg. Aen. I 496-497]. (3) Et iterum: «et vera incessu patuit dea» [Verg. Aen. I 405]. (4) Quod Seneca quodam loco declarat: «tenero ac molli passu suspendimus gradum, nec ambulamus, sed incedimus» [Sen. Nat. VII 31, 2]

DEFINIZIONE

  1. Avanzare, procedere
  2. Incedere (con gravità, solennemente)

FREQUENZA

  • De vero bono: I proemium, 2 («Mihi vero de veris virtutibus quibus ad verum bonum evadimus pro virili parte transigere cupido incessit» in Radetti 1952: 3: «Quanto a me sono stato spinto dal desiderio di trattare, per quanto posso, le vere virtù, per mezzo delle quali raggiungiamo il vero bene»). I 12, 5 («Induisti tibi licentiorem vestem? Dignum te reddidisti qui nudus incedas» in Radetti 1952: 33: «Hai indossato un vestito un po’ più elegante? Ti sei reso degno di andare nudo»)
  • De falso credita Constantini donatione XV 49: «Ista ne Silvester vestimenta sibi induit? Eo apparatu incessit?»
  • Gesta Ferdinandi: II 7, 8 («Cuius non minor metus incessit animos eorum qui bonum publicum et gloriam Aragonie caram habebant»). II 7, 16 («nam armati tum omnes fere qui ex factionibus professi erant, incedebant»)
  • Epistole II 20: «Opus meum De libero arbitrio istic reperias certe apud litteratorem quendam, ut accepi, bonum virum et doctum Vulcanoque incedendo similem»
  • Epistola contra Bartolum: V 10 («Reprehende ducem Mediolani, cuius videmus tot in locis anguem, non more draconis cristatum, […], incedentem: […]»). V 11 («Nec est quod dicas illum non incedere sed insurgere et in ipso impetu hominem corripere: […]»). VII 36 («Et ego superius ostendi leonem in tergo regis intextum non indecenter retrorsum incedere; […]»)
  • Antidotum in Facium: III 2, 5 (cit. Liv. XXVII 37, 11-15: «in foro pompa consistens, per manus reste data virgines sonum vocis pulsu pedum modulantes incesserunt»). III 9, 34 («At tu, prudentie alumnus, et me carpis quia non sum mentitus et reginam quia predone insequente cucurrerit, non incesserit, ut de Didone Virgilius ait: Regina ad templum forma pulcherrima Dido / incessit magna iuvenum stipante caterva [Verg. Aen. I 496-497]»). IV 5, 7 (in merito a Liv. XXII 12, 4: «Vos emendatis […] ‘incensum’ in ‘incessit’»). IV 5, 33 (in merito a Liv. XXII 51, 2-3: «‘preceperat’ sive ‘perculerat’ sive ‘pervaserat Hanibalem’ sive ‘incesserat Hanibali nimia letitia’»)

CORRISPONDENZE

LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO

ThlL VII/1: 853-858, s.v. incedo: «i. q. gradiendo se loco movere, ire, plerumque pedibus», «fere i. q. simplex […] ambulare», «fere i. q. procedere» (soprattutto in ambito militare, si veda Forcellini, s.v. incedo: «Speciatim usurpatur in re militari et est progredi, marciare»), «i. q. accedere, venire, advenire, apparere», ma anche «i. q. intrare» (talvolta in maniera violenta, nel senso di “assalire”). Tra i sinonimi sono anche citati ire e ingredi. In età tardo-antica si diffonde la tendenza ad associare a incedere il concetto di ambulatio condotta lentamente e in maniera nobile, soprattutto con Servio (Aen. I 46: «incedo] incedere proprie est nobilium personarum, hoc est cum aliqua dignitate ambulare, ut ‘regina ad templum forma pulcherrima Dido / incessit’ [Verg. Aen. I 496-497] et ‘aut iaculo incedit melior’ [Verg. Aen. V 68]»; ibidem I 405: «incessu] hoc verbum apud Vergilium saepe pro honore ponitur, ut ‘ast ego quae divum incedo regina’ [Verg. Aen. I 46] et mox ‘forma pulcherrima Dido / incessit’ [Verg. Aen. I 496-497]»). Ad ogni modo, l’incessus può altresì configurarsi come semplice deambulatio (Don. Ad. 715: «perreptavi usque omne oppidum] tardus incessus non perambulatio sed perreptatio dicitur»; Non. De comp. doctr. IV, s.v. cedere: «Cedere, incedere»; Blaise chr., s.v. incedo: «s’avancer, marcher, s’emparer de», «entrer», «progresser», «se conduire», «se produire, arriver», laddove si rimanda altresì ad ambulare).

LATINO MEDIEVALE

Incedere è prevalentemente inteso con il significato di “camminare” (cfr. DMLBS, s.v. incedere: «to proceed on foot, walk», «to advance», «to proceed, go […] to move» e «to enter, go into or on to»). Si veda Isid. Orig. I 17, 1: «Nam sicut nos pedibus incedimus, ita metra quasi pedibus gradiuntur» e Papias, Elem., procedit: «Procedit, egreditur, prius incedit, nascitur, detegit». Eppure, Uguccione da Pisa e Giovanni Balbi sembrano riprendere l’esegesi di Servio (Hug. Der. C 119, 8, s.v. cedo: «incedo -is, et est nobilium, unde incessus -sus -sui»; Johan. Balb. Cath., s.v. incedo: «Incedo ab in<-> et cedo <->dis componitur incedo <->dis <->si <->sum <->dere, idest ire et est nobilium»).

LATINO UMANISTICO

Le Ver, s.v. incedo: «aler .i. ire, ambulare, pergere et <regit> nominativum casum post se, ut: incedo armatus et componitur ab *in et *cedo .dis, cessi». Nebrija, s.v. incedo: «andar con pompa». Perotti lib. 1, epig. 1, 336: «Incedo, quod pro ambulo capitur. A quo incessus fit, sive celer sit, sive tardus, sive compositus, sive immoderatus. Proprie tamen incedere est cum gravitate quadam et veluti fastu ambulare. Virgilius: Regina ad templum, magna stipante caterva, / Incessit [Verg. Aen. I 496-497]. Idem: Et vera incessu patuit dea [Verg. Aen. I 405]. Seneca: Tenero ac molli passu suspendimus gradum, nec ambulamus, sed incedimus [Sen. Nat. VII 31, 2]». Calepino, s.v. incedo: «ingredior, subeo, […]. Interdum incedere est mature more gravis viri sive magnifice more regum ire. Virgilius: Ast ego quae divum incedo regina Iovisque [Verg. Aen. I 46]. […]. Seneca: Tenero ac molli passu suspendimus gradum, nec ambulamus, sed incedimus [Sen. Nat. VII 31, 2]».

NOTA CRITICA

Obbiettivo di V. attraverso la composizione di Eleg. V 79 è specificare che i Classici recepiscono incedere non solo come semplice ambulare, ma altresì come verbo denotante un’andatura lenta, composta, elegante e signorile, il che risulta esplicitato da Servio in epoca tardo-antica (cfr. Latino classico e tardo-antico) e da Uguccione da Pisa e Giovanni Balbi nel Medioevo (cfr. Latino medievale): uno scopo che l’umanista può considerare raggiunto dal momento che si appropriano della lezione delle Elegantie (e, in maniera indiretta, di quella serviana) Nebrija, Perotti e Calepino (cfr. Latino umanistico).