ELEGANTIE
V 25, 1-2: (1) Fenero tibi dicitur, sicut mutuo tibi; feneror abs te, sicut mutuor abs te. (2) Qui mutuat pecuniam dat mutuo; qui fenerat pecuniam dat ad usuram; qui mutuatur pecuniam mutuo accipit; qui feneratur pecuniam ad usuram accipit
DEFINIZIONE
- Prestare a interesse (all’attivo)
- Indebitarsi con gli interessi (al passivo)
FREQUENZA
- De vero bono II 27, 4: «Difficile dictu est […] quantopere istuc tibi beneficium fenerabitur»
- De falso credita Constantini donatione VI 20: «Nempe quod videri poterat vendere sacra, fenerare donum Dei, indigere presidiis hominum, elevare atque imminuere beneficii dignitatem»
- Raundensiane note: I 7, 6 («Utrunque, fenero et feneror, pro eodem accipit Raudensis. Quod falsum esse in alio opere docuimus [Vall. Eleg. V 25]»)
- Raud. not. redazione primitiva: VI 6-7 («Ra.: (6) Fenero, –eras et feneror, –aris. – Paulo post -: Qui dat et qui accipit fenerator est. La.: (7) Non est fenerari accipientis et dantis, sed tantum accipientis, fenerare vero dantis. Dicitur enim ‘fenero tibi’, ‘feneror abs te’ [Vall. Eleg. V 25]: vide in Iure civili»)
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
In età classica (ThlL VI/1: 475-477, s.v. fenero) fenero e feneror («in usu sunt et fenero et feneror per totam latinitatem, sed praevalet fenero») vogliono entrambi dire “prestare a usura” («i. q. mutuum dare, praecipue lucri inde ferendi causa, haud raro cum nota nimii lucri»). Tuttavia, nel Corpus Iuris Civilis si comincia ad adoperare fenero nel senso di “dare a usura” e feneror nel senso di “prendere in prestito a usura” (Forcellini, s.v. feneror: «Est etiam sub fenore accipere, torre ad usura. Ulp. Dig. 46. 3. 35. Si quis pecuniam dominicam a servo feneratus esset»; Calepino, s.v. foenero, foeneror: «Interdum ad usuram accipere cum ablativo et praepositione a vel ab. Dig. l. 31. Potestatem habeat vendere coheredi suo et foenerari ab eo [cfr. Dig. XXXI 88, 5]. […]»).
LATINO MEDIEVALE
I grammatici medievali diversificano i valori di fenerare e di fenerari riconducendo al primo termine l’accezione di “prestare a usura” e al secondo quella di “farsi prestare a usura”. Si veda Hug. Der. F 26, 2 (s.v. fenus): «Et inde fenoreus -a -um et feneror -aris; et in eodem sensu invenitur fenero -as, idest mutuare vel mutuari, scilicet dare ad usuram vel accipere: est enim dantis et accipientis et qui dat mutuo et qui accipit fenus dicitur fenerator, quasi fenoris auctor; vel feneratorius -a -um, et fenixor -aris, idest fenerari»; Johan. Balb. Cath., s.v. feneror: «Feneror. A fenus dicitur feneror <->raris et in eodem sensum invenitur fenero <->ras, idest mutuare vel mutuari, scilicet dare ad usuram vel accipere: est enim dantis et accipientis et qui dat mutuo et qui accipit feneratur, unde hoc fenerator <->toris qui dat et qui accipit fenus, quasi fenoris actor; vel feneratorius <->ria <->rium»; Vincenzo di Beauvais, De morali principis institutione XIV, linea 34: «Dives pauperibus imperat, et qui accipit mutuum servus est fenerantis [Prov. 22, 7]».
LATINO UMANISTICO
I grammatici successivi a V. si comportano in maniera non univoca. Perotti, polemizzando con l’autore delle Elegantie, sostiene che “si dice foeneror in relazione a quello che è dato in prestito, non a proposito di colui che si indebita con gli interessi” (lib. I epig. 14, 6: «Valla foenero scripsit duntaxat dativo adiungi, et foeneror accipi pro eo quod est pecuniam mutuor; sed utrunque falsum. Nam et accusativo adiungitur foenero, et foeneror de re dicitur quae mutuo datur, non de homine qui ad foenus accipit. Item a foenore foeneratio, hoc est mutuatio ad usuram, quae et foeneratus dicitur, quartae declinationis»). Nebrija, come V., traduce foenero con lo spagnolo «dar a logro» (“prestare a usura”) e foeneror con «tomar a renuevo» (“indebitarsi con gli interessi”). Calepino (s.v. foenero), pur sottolineando come talvolta nel Digesto fenerari equivalga a “prendere in usura”, esprime come Perotti il proprio dissenso nei confronti della definizione presente nelle Elegantie ripristinando le accezioni classiche associate a entrambi i termini.
NOTA CRITICA
V. si appropria della tendenza, nata nella letteratura giuridica e diffusasi in età medievale (cfr. Latino medievale), a rapportare fenero (“presto a usura”) e feneror (“prendo in prestito a usura”) a due distinte definizioni in contrasto con la tradizione linguistica di età classica, motivo per cui l’umanista in Raud. not. I 12, 19-20 e in Raud. not. redazione primitiva VI 6-7 rimprovera Antonio da Rho per il fatto di aver associato a fenerare e fenerari il medesimo significato.