ELEGANTIE
V 53, 1-2 e 9-13: (1) Existit atque extat, quorum verborum unum atque idem preteritum est, simile quiddam significant quod est eminet et superest, […], alterum sine motu; (2) […], hoc vero superstat. […]. (9) De extare unum exemplum Virgilii suffecerit Georgicorum III: «[…] stant circunfusa pruinis / corpora magna boum, confertoque agmine cervi / torpent mole nova et summis vix cornibus extant» [Verg. Georg. III 368-370]. (10) Quo fit ut de libris, qui demortui non sunt, dicamus extare, ut ‘extant paucissimi Varronis libri, plurimi non extant’. (11) Nam ut de homine qui adhuc vivit loquimur superest, quasi non supter est, sub terra humatus, ita de rebus extat, quasi extra stat, non intra et in tenebris latet. (12) Cicero in Oratore: «Que, ut scis, extat oratio» [Cic. Off. II 51]. (13) Et De senectute: «Et tamen ipsius Appii extat oratio» [Cic. Cato 16]
DEFINIZIONE
- Essere prominente
- Esistere, stare (in riferimento a res)
FREQUENZA
- De libero arbitrio 11-12: «[…]: quod minime illi fecerunt quorum iam multis saeculis opera exstant, […]»
- De falso credita Constantini donatione: XI 37 («ut suum in homines beneficium semper extaret»). XIV 43 («Etiam pontifex, qui per tempora ipsius sacrosante Romane ecclesie extiterit, celsior et princeps cunctis sacerdotibus et totius mundi existat […]. Omitto hic barbariem sermonis, quod ‘princeps sacerdotibus’ pro ‘sacerdotum’ dixit et quod in eodem loco posuit ‘extiterit’ et ‘existat’»). XV 48 («Et sicut imperialis extat decorata militia»). XVII 55 («et ‘extat’ pro ‘est’ posuerit, cum extare sit supereminere vel superasse, et nempe pro ‘scilicet’»)
- Gesta Ferdinandi: proemium 12 («Moyses historicus, quo nemo prior scriptor extat nec sapientior»). I 2, 3 («nam Cume iuxta Baias non extant?», cioè “infatti Cuma non continua a trovarsi vicino a Baia?”). I 2, 12 («Et Aprutium apud veteres una urbs erat, quam vulgo Teramum vocant, ubi adhuc reliquie antiquitatis extant», ossia “dove ancora oggi si trovano le memorie dell’antichità”). III 15, 5 («in admittendis ad intima domus turbis procerum et exercenda familiariter cum plurimis consuetudine non ita facilis, ut reges superiores extiterant»)
- Raudensiane note: I 4, 47 («preter illas [scil. comoedias] octo que prius extabant»). II 4, 20 (cit. Dig. XLI 1, 31, 1: «Thesaurus est vetus quedam depositio pecunie, cuius non exstat modo memoria et reliqua», ossia “di cui non rimane”). II 2, 55 («‘Commentarium’ appellat tam immensum opus, quo nullum ex omni vetustate maius extat»). II 4, 8 («numismata extant»). proemium 1 («Duorum voluminum, […], huius superiorisque, et condendorum et edendorum tu potissimum mihi auctor extitisti»)
- Raud. not. redazione primitiva: III 45. XVIII 8
- Apologus in Pogium II: «non fuisse eam linguam omnibus communem, sed aliam popularem, aliam eruditorum virorum extitisse locutionem. […], ostendere nititur alium vulgarem, alium litteratum […] sermonem extitisse» (Camporeale 1972: 519). «ostendere nitimur alium vulgarem, alium litteratum […] sermonem extitisse» (Camporeale 1972: 520). «si lingua latina tunc in scholis a praeceptoribus tradita extitisset» (Camporeale 1972: 527)
- Oratio in principio studii XXX 30: «Cum enim utrunque testamentum extaret scriptum latinis litteris» (in Rizzo 1994, p. 199: «Essendoci infatti entrambi i testamenti scritti in quella lingua latina»)
- Antidotum in Facium: I 5, 35 («Ciceronis pro Milone, ubi eadem verba sunt de quibus nostra extitit controversia»). II 5, 14 («At extant vetera»). II 10, 10 (cit. Invective I 78, 27-28: «Vix ulla extat memoria litterarum monumentis prodita»). II 10, 43 («unum enim Livii opus extat idque dimidiatum atque truncatum»). III 2, 4 («iis duntaxat temporibus quorum libri liviani qui extant meminerunt»). II 7, 10 («quatuor [scil. orationes] enim extitistis»). III 3, 1 (cit. Invective I 78, 22-30: «de quibus vel apud Gallos unde orti sunt vix ulla extat memoria litterarum monumentis prodita»). III 3, 2 («O perversissime mentis, primum ais non extare de his memoriam litterarum. Quid ad me? Qui non extare non dico. Deinde quia nescis an extet, affirmas vix ullam esse memoriam»). III 4, 12 («Verum adhuc, quod nescis, ille extat ordo»). III 9, 22 («P. Servilius, cuius tante res geste terra marique extiterunt»). III 12, 35 («extat apud Catalanos in publicis monumentis omnis hec inter regem populumque controversia»). IV 13, 10 («inter quos Chrysippus, quem Stoicorum porticum fulcire dicebant – nam nunc non extat –»)
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
ThlL V/2: 1928-1936, s.v. exsto: “essere prominente” («i. q. eminere […], prominere») e, quindi, “eccellere” («in comparatione humiliorum accedente notione excellentiae, praestantiae», «fere i. q. excellere, praestare, potiorem esse»); ma alla fine anche ex(s)to è inteso come sinonimo di ex(s)isto nel senso di “porsi in alto”, “sorgere”, “spuntare” (condividendo la medesima nozione di movimento proprio di quest’ultimo verbo: «c. notione motus […] fere i. q. exsistere, fieri»); “essere evidente” o “visibile” («fere i. q. elucere, apparere, conspicuum esse»); semplice “essere” oppure “sussistere” («de scriptis vel eiusmodi rebus, quae litteris aut voce propagantur, fere i. q. memoriae traditum esse, praesto esse»). Carisio, Synonyma Ciceronis: «praevenit, praeit, antecipit, praevertitur, antecedit, praecurrit, exstat». Non. De comp. doctr. V, s.v. inter horrendum et horridum: «horridum plerumque extans et prominens et erectum»; ibidem VI, s.v. gibberum: «Gibberum (“gobbo”), pro extanti et eminenti». Paul. Fest. p. 69: «Exta dicta, quod ea dis prosecentur, quae maxime extant eminentque». Nella letteratura cristiana sia ex(s)isto (Blaise chr., s.v. exsisto: «exister, être») sia ex(s)to (Blaise chr., s.v. exsto: «être, exister») hanno in comune le medesime accezioni di “essere”, “esistere” e, quindi, possono essere ritenuti termini analoghi.
LATINO MEDIEVALE
Ex(s)istere ed ex(s)tare risultano a tutti gli effetti sinonimi poiché condividenti gli stessi valori sopra citati. Arnaldi-Smiraglia, s.v. exsto concepisce ex(s)to come sinonimo di ex(s)istere e di esse. Anche DMLBS, s.v. exstare: «to protrude, stand out» e «to be, exist». Niermeyer, s.v. exstare: «être (comme copule) – to be (as a copula)»). Papias Elem., s.v. extat: «Extat, extra stat, apertum est, superest, constat, tumet». Hug. Der. S 301, 53 (s.v. stasis): «Exsto -as -stiti -tum, idest extra stare, apparere, eminere». Giovanni Balbi (Cath., s.v. existo: «Existo <->stis extiti <->re ab ex<-> et sisto <->stis et est existere permanere, extra stare») determina ex(s)istere come “esistere”, “rimanere”/“dimorare” e, infine, “stare fuori”, significato ricondotto anche a ex(s)tare da Papias (Elem., s.v. extat: «Extat, extra stat») e da Uguccione da Pisa (Der. S 301, 53 (s.v. stasis): «Exsto -as -stiti -tum, idest extra stare»).
LATINO UMANISTICO
Nessuno di questi grammatici distingue ex(s)isto ed ex(s)to attribuendo al primo verbo il concetto di “sporgere” compiendo un movimento e al secondo termine la nozione di “superare” sine motu. Le Ver, s.v. exto: «.i. hors ester, apparoir, demourer fermes, il appert .i. extra stare, apparere, eminere; Papias dicit: extat extra stat, apertum est, superest, constat {versus:} extat quod foris est, quod firmum permanet extat Extare dicitur extra stare, permanere, morari»; ibidem, s.v. sto: «Item Exto .tas .titi .titum: Extat quod foris est, Extat quod firmum permanet». Nebrija, s.v. exto: «estar de fuera» (ossia “uscire fuori” nel senso di “essere prominente”, “superare”). Perotti, lib. I epig. 2, 78: «Exsto, emineo, supersum. Virgilius: Stant circunfusa pruinis / Corpora magna boum conferto que agmine cervi / Torpent mole nova et summis vix cornibus extant [Verg. Georg. III 368-370]. Hinc extare libros, extare opera dicimus, quae non perierunt. Cicero: Quae, ut scis, extat oratio. Nam, ut de homine qui adhuc vivit dicimus superest, quasi non est sub terra humatus, ita de rebus, extant, quasi extra stant et non intra, atque in tenebris latent». Calepino, s.v. extare: «eminuere, superesse. Virgilius: Torpent mole nova et summis vix cornibus extant [Verg. Georg. III 370]. Unde extare dicuntur libri, qui demortui non sunt. Cicero: Quae, ut scis, extat oratio [Cic. Off. II 51]. Nam, ut de homine qui adhuc vivit dicimus superest, quasi non est sub terra humatus, ita de rebus, extant, quasi extra stant et non intra, atque in tenebris latent».
NOTA CRITICA
Per V. ex(s)to non presuppone movimento giacché l’ex(s)tans si trova già di per sé in una posizione rilevante e insuperabile. Inoltre, non mancano casi nel corpus valliano in cui ex(s)to vale “sopravvivere”, “continuare a esistere” (in particolare riferito a cose). Sostanzialmente, la stesura di Eleg. V 53 si configura come tentativo avanzato da parte di V. di distinguere i due verbi e restaurare le loro originarie elegantiae. Tuttavia, già dal latino classico (cfr. Latino classico e tardo-antico) ex(s)to ed ex(s)isto sono concepiti come sinonimi.