ELEGANTIE
V 53, 1-8: (1) Existit atque extat, quorum verborum unum atque idem preteritum est, simile quiddam significant quod est eminet et superest, sed primum cum motu, […] (2) ut illud sit prodit vel exurgit, […]. (3) Cicero De divinatione: «atque delapsus in flumen nunquam comparuisses, me contremuisse timore perterritum; tum te repente extitisse» [Cic. Div. I 58]. (4) Et iterum in eodem libro: «submersus equus voraginibus non extitit» [Cic. Div. I 73]. (5) Adhuc iterum in eodem: «vocem ab ede Iunonis ex arce extitisse» [Cic. Div. I 101]. (6) Atque iterum: «neque diu ulla vox extitisset» [Cic. Div. I 104]. Et in secundo: «anguem ab ara extitisse» [Cic. Div. II 65]. (7) Et iterum: «in Lysandri statue capite Delphis extitit corona» [Cic. Div. II 68]. (8) De rebusquoque mentis existere dicimus, ut idem in Lelio: «Existit hoc loco questio subdifficilis» [Cic. Lael. 67]
DEFINIZIONE
- Venire fuori, spuntare
- Sorgere, nascere (in riferimento a res)
FREQUENZA
- De vero bono: I 6, 1 («Que res ita me cogitantem sepe perturbant ut si ipsa [scil. Natura] alicunde posset exsistere atque in conspectum nostrum prodire», in Radetti 1953, p. 24: «Spesso, quando ci penso, queste cose mi turbano tanto che se la Natura stessa potesse esistere in qualche luogo e presentarsi alla nostra vista»). I 19, 6 («responderi potest ideo turpes esse factos ut pulchri magis existant atque emineant», in Radetti 1953, p. 48: «E che ci siano alcuni uomini notevoli per la bruttezza delle membra […] si può spiegare col fatto che sono stati creati brutti affinché i belli siano più belli e risaltino di più»). I 22, 2 («Nam nonnulli auctores sunt antiquissimam omnium studiorum musicam extitisse ut appareat antiquissimum studium extitisse voluptatis», in Radetti 1953, p. 52: «Infatti alcuni scrittori affermano che la musica è stata la più antica di tutte le discipline, onde appare che la ricerca del piacere è stata la più antica di tutte»). II 26, 10 («regine stuprum intulissem, si modo bona etate extitisset et forma», in Radetti 1953, p. 133: «io avrei stuprato la regina se fosse stata desiderabile per età e per bellezza»). II 3, 1 («cum videamus preter eos qui nominati sunt multos fuisse qui nullas propter honestatem erumnas defugiendas censuerunt, quorum maxime existunt Cato, Scipio et, preter cunctos, Lucretia», in Radetti 1953, p. 89: «facendo vedere che molti, oltre a quelli citati, siano stati coloro che hanno stimato di non dover sottrarsi ad alcun fastidio per l’onestà. Massimi tra questi Catone, Scipione e, sopra tutti, Lucrezia»). II 23, 8 («Itaque et [scil. Diogenes] occisus extitit et occisor», in Radetti 1953, p. 152: «E così fu ucciso e uccisore»). II 25, 1 («Neque illud vobis denegemus multos extitisse qui ab illicitis in honorem honestatis refugerunt», in Radetti 1953, p. 128: «Ma voi ci chiedete […] di non negarvi che ci sono stati molti uomini i quali hanno abbandonato le cose illecite per l’amore dell’onestà»). II 29, 10 («si quis nunc Diogenes aut Anacharsis existeret, eum viserem», in Radetti 1953, p. 152: «se esistesse ora un Diogene o un Anacarsi»). III 5, 13 («Sic in ceteris bonis gaudet singulos esse pulchros, fortes, divites, ceterum inter omnes se existere et eminere», in Radetti 1953, p. 190: «Così per gli altri beni, ognuno gode che gli altri siano belli, forti, ricchi, ma vuole comparire tra tutti ed emergere»). III 7, 7 («Iesum Christum qui potest undique existere atque in conspectum nostrum prodire», in Radetti 1953, p. 194: «Gesù Cristo medesimo […] il quale può stare dovunque e presentarsi a noi»)
- De libero arbitrio 243-244: «nempe voluntatem hanc necessariam exstitisse, cum Deus eam praescierit»
- De professione religiosorum: IV 6 («[scil. philosophia] semper tamen gubernatrix extitit civitatum»). IX 24 («non probatur ideo fieri aliter non potuisse, ut talis aut melior existeret»)
- Encomion S. Thome Aquinatis: I 2, 7 («nam id profecto extitit in rebus humanis immanissimum nefas et pene caput malorum omnium»). II 2, 41 («quorum illa frequentissima in tormentis extitit vox se non negare Christum»). II 3, 48 («nimirum martyres extiterunt»). III 2, 126 («Dominicus fratrum columen exstitit»). IV 11, 271 («Ambrosium cum Basilio, cuius ut video exstitit emulus»)
- De falso credita Constantini donatione: VIII 30 («Scimus item, quot Atheniensium duces, quot Thebanorum, quot Lacedemoniorum extiterint»). XIV 43: «Etiam pontifex, qui per tempora ipsius sacrosante Romane ecclesie extiterit, celsior et princeps cunctis sacerdotibus et totius mundi existat […]. Omitto hic barbariem sermonis, quod ‘princeps sacerdotibus’ pro ‘sacerdotum’ dixit et quod in eodem loco posuit ‘extiterit’ et ‘existat’». XX 65 («Si quis autem, […], in hoc temerator extiterit»)
- Ad Alfonsum regem epistola: I 14, 134 («etiam si non iuvenis paterne mortis tempore, sed puer aut infans extitisset»). III 12, 404 («si pater huius extitisset»)
- Ad Alfonsum regem epistola III 12, 415: «nam neque meum est falsa quempiam velle accusatione damnare, neque tuum aut labori cedere, cuius semper victor extitisti, aut clarissimos viros»
- Gesta Ferdinandi: proemium 3 («sed ante illos quoque septem qui sophi, idest sapientes, vocati sunt, extiterunt»). proemium 8 («si vere fuerunt, priores Homero extiterunt»). I 12, 13 («quoniam par periculum, labor, audacia, extitisset»). I 15, 12 («que causa, […] extitit»). III 15, 7 («inter familiares controversia foret atque altercatio, uter prestantior in bello extitisset Hector an Achilles»). II 3, 2 («nisi tu frater extitisses»). II 3, 3 («cum sola superstes extitisset»). II 12, 5 («Nam qui privato hostes extitissent, postea regi non hostes sed clientes esse»). III 14, 3 («si non primigenius extitisset Alfonsus»)
- Epistole: IX 60 («nulla sanguinis effusio extitit»). XXIII 5 («Cuius rei causa extitit vel quod […] vel quod […]»). XIII 77 («Certe ex tanto numero aliquis existere debet qui contra me rescribere audeat»). XIII 134 («si existerent et ad vitam redirent»). XXVII 23 («non tantopere illi suo tempore admirabiles extiterunt, quantum hic nostra etate»). XXXVII 36 («eos presertim qui ante Quintilianum extiterunt»)
- Epistola contra Bartolum VII 16: «multi etiam humore quodam utuntur cuius color vel nullus est vel non existit»
- Apologus in Pogium II: «neque id colloquium unquam extiterat» (Camporeale 1972: 514)
- Raudensiane note: I 2, 12 («ii intelligendi sunt qui cum Absalone perduellione extiterunt»). I 11, 6 («Carneades, qui omnes cum loquendo mirabiles extiterint»)
- De reciprocatione ‘sui’ et ‘suus’: IV 2 («sine quibus [scil. animis] non exsisteret illius [scil. Plutonis] regnum»). XXIV 2 («prima exstitit causa […] vulgatis erroris»; «si quae umquam Musae exstiterunt»)
- Oratio in principio studiis: XI 11 («scientiarum omnium propagandarum apud nos, […], auctor extitit magnitudo imperii illorum», in Rizzo 1994, p. 195: «la grandezza dell’impero dei Romani è stata […] la causa del diffondersi di tutte le scienze presso di noi»). XIII 16 («Quis enim faber statuarius, pictor item et ceteri, in suo artificio perfectus aut etiam magnus extitisset, si solus opifex eius artificii fuisset?», in Rizzo 1994, p. 195: «Infatti quale scultore, come pure pittore o artista di qualsiasi genere, avrebbe conseguito la perfezione o anche la grandezza nella propria arte se ne fosse stato il solo cultore?»). XX 30 («ut multo plures eximii in his scientiis provinciales extiterint quam Romani», in Rizzo 1994, p. 197: «in maniera tale che in queste scienze eccelsero molti più provinciali che Romani»). XXVI 17 («quis orator hoc dignus nomine extitit?», in Rizzo 1994, p. 199: «Quale oratore è sorto degno di questo nome?»). XXX 29 («Cuius rei sine dubio caput et causa extitit religio christiana» in Rizzo 1994, p. 195: «Di questo la religione cristiana è stata senza dubbio l’origine e la causa»).
- Ars grammatica: 60 («quis nam pontificum summorum ita dives itemque / largus, ita et sapiens et amabilis extitit ut tu?», in Casciano 1990, p. 10: «chi mai dei sommi pontefici fu come te dives, ricco, / e largus, magnifico, sapiens, sapiente, e amabilis, degno di amore?»). 126 («centaurosque feros inter quos femina siqua / extitit Antiphate coniux velut Hylonomeque», Casciano 1990, p. 15: «per quanto tra essi è esistita anche qualche / donna: ad esempio la moglie di Antifate e Ilonome»). 191 («Numen apud verum mas extitit usque sacerdos», Casciano 1990, p. 21: «Dal tempo del vero Dio, sacerdos, sacerdote, è divenuto maschile»)
- Antidotum in Facium: I 7, 6 («Ut hoc loco falsarius, ita in sequentibus ineptissimus extitisti»). I 7, 29 («Existat igitur ex eis aliquis qui te calumniatorem ut barbarum reprehendat»). I 12, 25 («qui aiunt columnam atque adeo figuram omnem inesse marmori, lapidi, ligno, que, […], existat atque appareat»). II 1, 51 («Nec tamen ita temerarius extiti ut incerte me scripture committerem»). II 1, 52 («Tu potius, tu temerarius extitisti in reprehendendo»). II 2, 32 («et si senatus existat»). II 6, 11 («Ego ‘die quodam’, tu ‘alias’, quasi non semel eiusmodi controversia extiterit»). III 2, 14 («Num igitur quinquaginta aut plures, […], Hispanie regulos comparandos reris dignitate cum uno quolibet Cesarum, qui reges non extiterunt?»). III 4, 10 (cit. Invective I 82, 6-12: «hic enim ordo medius inter patres et plebem Rome fuit, in quo et Cicero extitit»). III 4, 11 («‘in quo ordine extitit’ pro ‘ex quo ordine extitit’»). III 5, 8 (cit. Gesta I 15, 12: «que causa ut iter sibi tardius et persecutores acriores et minorem spem venie pararet extitit»). III 7, 7 («prout ipsius responsio plena prudentie, gravitatis, meditationis extitit documento»). III 9, 33 («necesse est, quale nihil in Didone extitit, quod si extitisset nimirum talem Virgilius descripsisset»). III 11, 29 («Et non pudet vos qui vetera nosse videri vultis, affirmare hanc tunc, si placet, dignitatem extitisse?»). IV 2, 1 («Referam et hoc breviter, ut qualis hic in me semper provocator extiterit intelligi possit»). IV 2, 31 («Ubi tanta extitit Panormite pervicacia»). IV 14, 21 («Sed in quem unquam extiti, vel scriptis vel lingua, maledicus?»)
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
Originariamente in ex(s)isto è insito il concetto di movimento che permette al verbo di significare “uscire fuori”, “venire fuori”, “spuntare”, “sorgere” (ThlL V/2: 1868-1876, s.v. exsisto: «vigente notione locali et motus cuiusdam foras eundi, prodeundi […]: fere i. q. emergere, exire, surgere, prodire»; Forcellini, s.v. exsisto: «Exsistere, […], est exire, exeundo apparere, prodire (It. uscire, venir fuori, apparire; […])»). In età tardo-antica, nella letteratura cristiana sia ex(s)isto (Blaise chr., s.v. exsisto: «exister, être») sia ex(s)to hanno in comune le medesime accezioni di “essere”, “esistere” e, quindi, possono essere ritenuti termini analoghi.
LATINO MEDIEVALE
Ex(s)istere ed ex(s)tare risultano a tutti gli effetti sinonimi poiché condividenti gli stessi sopracitati valori (Blaise med., s.v. exsisto: «exister, être». DMLBS, s.v. exsistere: «to be, exist». Arnaldi-Smiraglia, s.v. existo recepisce ex(s)isto come equivalente di esse, vivere, manere, ossia “rimanere”, “dimorare”, superesse e fieri, mutari. Niermeyer, s.v. existere: «être (comme copule) – to be (as a copula) […] être (dans n’importe quelle construction) – to be (in any construction)»). Giovanni Balbi (Cath., s.v. existo: «Existo <->stis extiti <->re ab ex<-> et sisto <->stis et est existere permanere, extra stare») determina ex(s)istere come “esistere”, “rimanere”/“dimorare” e, infine, “stare fuori”, significato ricondotto anche a ex(s)tare da Papias (Elem., s.v. extat: «Extat, extra stat») e da Uguccione da Pisa (Der. S 301, 53 (s.v. stasis): «Exsto -as -stiti -tum, idest extra stare»). Per ex(s)isto, Hug. Der. S 176, 5 (s.v. sisto) si limita a riferire che ex(s)isto discende da sisto.
LATINO UMANISTICO
Nessuno di questi grammatici distingue ex(s)isto ed ex(s)to attribuendo al primo verbo il concetto di “sporgere” compiendo un movimento e al secondo termine la nozione di “superare” sine motu. Le Ver, s.v. existo: «.i. permanere, extra stare, morari permanoir , demourer, hors ester – componitur ab *ex et *sisto, sistis». Ramminger, s.v. exsisto: «sich befinden» (“trovarsi”) in merito a De duobus amantibus historia «scis, quid tibi scripserim, si te me cum existente vir adventaret» di Piccolomini (Piccolomini am p.374). Nebrija, s.v. existo: «estar encima moviendose». Perotti, lib. I epig. 2, 70: «Existo, emineo, prodo, exurgo. Cicero: Submersus equus voraginibus non existit [Cic. Div. I 73]. Idem: Existit hoc loco quaestio subdifficilis [Cic. Lael. 67]. Existo etiam pro sum usurpatum aliquando invenitur». Calepino, s.v. exsisto: «appareo, emineo, prodo, exurgo […]. Cicero De divinatione: Summersus equus voraginibus non existit [Cic. Div. I 73]. Et iterum: Existit hoc loco quaestio subdifficilis [Cic. Lael. 67]».
NOTA CRITICA
Per V. il valore di ex(s)isto rimanda a un movimento (concreto o figurato) attraverso il quale la cosa o la persona che lo compie, venendo fuori e spuntando, si pone al di sopra del resto del gruppo (non a caso, sebbene la classicità in tale circostanza consigli l’uso di exstare/extare, exsistere/existere è sfruttato quando il confronto è instaurato tra due o più individui). L’umanista adopera ex(s)istere anche nel significato di “sopravvivere” (soprattutto in relazione a esseri umani), “diventare”, “trovarsi”, “essere” (cfr. De vero bono I 6, 1: «Que res ita me cogitantem sepe perturbant ut si ipsa [scil. Natura] alicunde posset exsistere atque in conspectum nostrum prodire», in Radetti 1953, p. 24: «Spesso, quando ci penso, queste cose mi turbano tanto che se la Natura stessa potesse esistere in qualche luogo e presentarsi alla nostra vista»; ibidem II 29, 10: «si quis nunc Diogenes aut Anacharsis existeret, eum viserem», in Radetti 1953, p. 152: «se esistesse ora un Diogene o un Anacarsi»; III 7, 7: «Iesum Christum qui potest undique existere atque in conspectum nostrum prodire», in Radetti 1953, p. 194: «Gesù Cristo medesimo […] il quale può stare dovunque e presentarsi a noi»; Epistole XIII 134: «si existerent et ad vitam redirent»), ma anche “sorgere”, “presentarsi”, motivo per cui numerosi perfetti sono intuibili come discendenti da ex(s)istere. Sostanzialmente, la stesura di Eleg. V 53 si configura come tentativo avanzato da parte di V. di distinguere i due verbi e restaurare le loro originarie elegantiae. Tuttavia, già dal latino classico (cfr. Latino classico e tardo-antico) ex(s)to ed ex(s)isto sono concepiti come sinonimi.