ELEGANTIE

V 58, 12-13: (12) Et expostulo quod est cum querela apud amicos requiro et quasi officium amicicie in alio desidero, ut Terentius in Adelphis: «quam ipsi fecerunt ultro iniuriam expostulant» [Ter. Ad. 595]. (13) Sed frequentissime post se habet ablativum, serviente prepositione cum, ut ‘quid habes, quod mecum expostules?’

DEFINIZIONE

Chiedere (facendo rimostranze)

FREQUENZA

  • De libero arbitrio 570-571: «Expostularet itaque optimo iure sic: “Et cur meum crimen est potius quam Iovis? […]”»
  • Antidotum in Facium II 7, 22: «idest non debes tu tantopere iniuriam expostulare, non debes propterea efferri insolentius»

CORRISPONDENZE

LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO

ThlL (V/2: 1776-1779, s.v. expostulo) riporta che 1. expostulare significa “richiedere”, “reclamare”, “pretendere”, “esigere” qualcosa con continue assillazioni («i. q. instanter, enixe postulare, efflagitare, expetere sim.»), il che renderebbe expostulo simile a flagito e ai composti di quest’ultimo; 2. può valere semplicemente per postulare, nel senso di “richiedere”, “esigere”, “reclamare” qualcosa senza insistere («saepe debilitata vi compositi fere i. q. simplex ‘postulare’»; «i. q. exigere, requirere, desiderare»); 3. oppure per “pregare”, “implorare”, “supplicare” («c. vi implorandi, exorandi […]: i. q. poscere, precari, implorare, orare»); 4. «strictiore usu et technico: quasi postulando querela uti, queri […], incusare sim. ([…]; fere i. q. crimini dare, vituperare: […]; i. q. increpare: […])».In età tardo-antica, a expostulo continuano a essere attribuiti a expostulo i concetti di “incolpare”, “accusare”; “lamentarsi” e “chiedere con insistenza”, aspetto testimoniato da Carisio (Synonyma Ciceronis: «Invehitur, increpat, incusat, queritur, expostulat, exorat, exposcit, flagitat, repetit, reposcit»; ibidem: «Criminatur, obicit, arguit, incusat, instimulat, incitat, lacessit, expostulat») e da Donato (Andr. 639: «expostulem] […]; nam expostulare est querellam apud eum ipsum deponere de eo ipso, qui fecit iniuriam, postulare autem querellam dicere de altero apud alterum»). Mentre Blaise chr., s.v. expostulo: «réclamer».

LATINO MEDIEVALE

Scompare del tutto la nozione di “lamentela” (querela) assegnata al verbo (cfr. Hug. Der. F 82, 1, s.v. flo: «et hinc flagito -as, expostulare, querere, rogare, petere, cum clamore poscere» e DMLBS, s.v. expostulare: «to demand, ask for […] to require»).

LATINO UMANISTICO

Le Ver, s.v. expostulo: «.i. exposcere cum desiderio, efflagitare requerir, prier, demander» (cfr. Papias Elem., s.v. exposcere: «Exposcere, cum desiderio poscere»). Nebrija non lemmatizza la voce. Perotti, lib. I epig. 2, 89: «Hinc [scil. postulo] fit expostulo, quod est cum querela apud amicos insto et quasi officium amicitiae in alio desydero. Terentius: Quam ipsi fecerunt ultro iniuriam, expostulant [Ter. Ad. 595], hoc est de iniuria conqueruntur. Sed frequenter post se habet ablativum cum praepositione cum, ut ‘Quid habes quod mecum expostules?’, idest conqueraris». Perotti, lib. I epig. 20, 3: «Et aliud verbum expostulo, quod significat cum querela inquiro et quasi amicitiae officium in alio desydero. Terentius: Quam ipsi feceruntultro iniuriam, expostulant [Ter. Ad. 595]. Sed frequenter post se habet ablativum cum praepositione cum, ut ‘quid habes quod mecum expostules?’, idest conqueraris». Calepino (s.v. expostulo), conformemente all’insegnamento valliano, chiosa expostulo con il significato di “chiedere” lamentandosi, ma riconduce al verbo l’ulteriore valore di vehementer postulare.

NOTA CRITICA

Scopo di V. è quello di restaurare l’idea di rimostranza lamentosa propria di expostulo sin dall’età classica (cfr. Latino classico e tardo-antico) e perdutasi a partire dall’epoca medievale, finendo per essere recepito esclusivamente come sinonimo di flagito (“chiedo con insistenza”) oppure di postulo (“richiedo”, “pretendo”, “reclamo”: cfr. Latino medievale).