ELEGANTIE
V 29, 11-12: (11) Exoravi hoc munus idem est quod orando impetravi. (12) Exoravi patrem orando induxi, quod licet etiam pueris notum est quippe Terentium legentibus (ubi hoc milies est nec unquam reperiatur aliter acceptum), tamen quidam sic loquuntur: exoramus te Deus
DEFINIZIONE
Ottenere pregando
FREQUENZA
- Encomion S. Thomae Aquinatis: II 8, 96 («Quapropter huius ordinis fratres exoratos velim ut mihi dent veniam»). IV 3, 174 («Quoniam huc ascendi non mea sponte sed exoratus a fratribus»)
- Gesta Ferdinandi III 7, 1: «Exoratus ab Ilerdensibus, qui maxime victoria ea exultabant, ut illac transiret»
- Raudensiane note I 14, 16-17: «Ra.: (16) Optinere. – Vide imitationes -: ‘Exoravit, sed non impetravit’, idest ‘optinuit’. La.: (17) Immo exorare est ‘optinere’ atque ‘impetrare orando’, si tamen ad rem hoc refertur, ut in superioribus Elegantiis diximus [Eleg. V 29, 11-12]. Nam et ‘oro te’ et ‘oro hanc rem’ dicimus: ‘oro te’ est id quod ‘precor te’, ‘oro vitam’ est id quod ‘postulo vitam’; unde ‘exoro te’ est ‘induco’, ‘exoro hanc rem’ est ‘impetro hanc rem orando’, eodem modo quo dicimus ‘persuadeo te’ et ‘persuadeo tibi hoc’; sed de his in superioribus libris satius»
- Raud. not. redazione primitiva XIII 12-13: «Ra.: (16) Optinere. – Vide imitationes -: ‘Exoravit, sed non impetravit’, idest ‘optinuit’. La.: (17) Immo exorare est ‘optinere’ atque ‘impetrare orando’, si tamen ad rem hoc referatur, ut Terentius: Nequeo exorare abs te ob hoc biduum [Ter. Eun. 181: «ego impetrare nequeo hoc abs te, biduom»]; sin autem ad hominem, erit pro ‘inducere orando’, ut idem: Sine te exorem [Ter. Heaut. 1050; Eun. 185; Ad. 936], quanquam una eademque significatio pene est ‘exoro te’ et ‘exoro biduum’, sed non potest eodem modo exponi propter egestatem verborum, eadem ratione qua dicimus ‘persuasi te’ et ‘persuasi tibi hoc’: nam idem effectus est. Ita nihil interest an te exorem an aliquid abs te exorem, quemadmodum nihil refert, cum tecum loquor, ‘oro te’ et ‘oro hanc rem’»
- Antidotum in Facium: I 12, 9 (cit. Invective I 71, 4-9: «Improprie hoc verbo sepenumero uteris, quod tibi turpissimum est, historiam scribere volenti. Qui enim fieri potest ut nescias illud interesse inter ‘pugnare’ et ‘expugnare’ quod inter ‘orare’ et ‘exorare’, cum ‘pugnare’ sit manus conserere, ‘expugnare’ vero pugnando vincere, quemadmodum ‘exorare’ orando impetrare dicimus?»). I 12, 11
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
ThlL V/2: 1584-1589 (s.v. exoro): “pregare” con forza qualcuno così che le proprie richieste vengano soddisfatte («praep. ex vim quasi perfectivam exercente: i. q. cum eventu orare; rogare sic ut petenti satisfiat […]»), ma exorare può anche voler dire “pregare (con insistenza)”, “implorare”, “supplicare” ovvero soltanto “pregare”, “chiedere” («c. vi preces fundendi: i. q. instanter orare […], implorare, supplicare […] aut i. q. simpl. orare, rogare»). In età tardo-antica il termine è concepito non più con il valore di “ottenere pregando”, ma nel senso (innovativo) di “conquistare”, “ottenere”, divenendo sinonimo di impetrare (cfr. Paul. Fest., p. 227: «Propetrare mandare, quid perficiatur; nam impetrare est exorare et perpetrare perficere»; Don. Hec. 10: «sinite exorator sim […]] ‘orator’ est dum rogat, ‘exorator’ cum impetraverit: ita illud dicentis, hoc iam effectus significationem habet»; Serv. Aen. III 370: «exorat pacem divum […]] dubitationem autem in hoc loco ‘exorat’ facit; nam ‘orare’ est petere, ‘exorare’ impetrare: ergo impetrat pacem aut ad inquirendum tempus, aut ad mitigandum famis periculum»).
LATINO MEDIEVALE
Isidoro di Siviglia (Orig. VI 19, 59: «Nam orare est petere, sicut exorare inpetrare»; Diff. I 403: «Inter orare et exorare. Orare est poscere; exorare, impetrare») e Papias (Elem., s.v. orare: «Orare est poscere deprecari, exorare vero impetrare») considerano exorare equivalente a impetrare. Uguccione da Pisa propone una definizione simile a quella di Eleg. V 29, 11-12. Der. H 61, 26, s.v. hostio: «et exoro -as, valde orare, deprecari, sed proprie cum effectu rei que petitur; aliter non proprie dicitur quis exorare: est enim exorare, proprie, impetrare vel cum impetratione rogare». Giovanni Balbi (Cath., s.v. oro: «Et [scil. ab oro] componitur ut adoro <->as, exoro <->ras, peroro <->ras, idest valde orare vel perfecte orare») ed Eberardo di Bethune (Grec. XV 25-26: «De multis oro dicas, in lite peroro, / Fratres exoro, Christum sapienter adoro») rendono exoro come valde oro.
LATINO UMANISTICO
Si rafforza la tendenza ad associare a exorare i seguenti concetti: “ottenere” (impetrare) o “chiedere con insistenza” (valde orare). Ad es. Le Ver, s.v. exoro: «deprier valde vel perfecte orare, rogare, supplicare, obsecrare, deprecari et componitur ab *ex et *oro, oras», s.v. oro: «Exoro, exoras .i. impetrare vel impetratione rogare». Guarino Veronese in Carm. diff. 178 paragona exorat a vendicat: «Orat qui rogat, exorat qui vendicat ullum» (“Orat colui che chiede, exorat chi rivendica qualcosa”). Perotti in lib. I epig. 10, 57 usa exorare e impetrare come sinonimi: «Et exoro impetro, unde exoratio impetratio et exoratus dicitur a quo quid impetratum est». Seguono la lezione valliana Bartolomeo Facio (De proprietate verborum, Val. f. 70r: «Inter oro et exoro hoc interest. Quod orare est rogare, exorare vero orando impetrare»), Nebrija (s.v. exoro: «alcançar rogando», cioè “ottenere pregando”) e Calepino (s.v. exoro: «orando induco seu orando impetro»).
NOTA CRITICA
Obbiettivo di V. è quello di contrastare la tendenza, invalsa in età tardo-antica e consolidatasi in età umanistica (cfr. Latino umanistico), a intendere exorare nel senso di “chiedere (con insistenza)”, “pregare” e, soprattutto, “ottenere” dal momento che il verbo non vuol dire solo “conseguire” (impetrare), ma “ottenere pregando” (orando impetrare).