ELEGANTIE

V 20, 1-2: (1) Estimo et existimo a plerisque confunduntur cum diversa sint, sicut cogito et excogito. Ante enim est cogitare, deinde excogitare, licet non quicumque cogitat statim et excogitat. Ita prius rem estimamus, deinde qualis sit existimamus. (2) Estimare enim est considerare, existimare vero iudicare»

DEFINIZIONE

Giudicare, ritenere

FREQUENZA

  • De vero bono: altissima frequenza
  • De libero arbitrio: alta frequenza
  • Defensio questionum in philosophia: X 1-2 («ideoque prudens existimatus»). XIX 14 («Nam ita proculdubio existimo religiones inventas esse, […]»)
  • Oratio ad papam Eugenium IV: 14 («nec esse digniorem existimavi»). 63 («quibus si accesserit potestas, presertim summa, velut in te fit, quid, nisi in terris simulacrum Dei quoddam, existimabitur?»). 111 («An vero parum facere ad tuendum pudorem populi Romani existimamus Titum Livium aliosque historicos»). 157 («quo tandem ardore existimas fore me»).
  • De professione religiosorum: alta frequenza
  • De falso credita Constantini donatione: alta frequenza
  • Gesta Ferdinandi: altissima frequenza
  • Epistole: altissima frequenza
  • Epistola contra Bartolum: I 12 («existimantes se, o nephas, vocem cantumque habere cygnorum»). III 48 («si recte existimemus»). VI 28 («Quis enim unquam rosas deteriore colore existimavit quam eos flores qui vulgo albe rose vocantur?»)
  • Raudensiane note: alta frequenza
  • De reciprocatione ‘sui et suus’: V 1 («cur eius tractatio perexigua perque exilis existimetur?»). XXII 1 («quis ferat et non eius auctoritatem qualibet ratione potiorem existimet?»). LXVIII 3 («Nam gratius facere scriptorem existimo, qui nonnihil, quam qui nihil omittit»)
  • Apologus in Pogium: alta frequenza
  • Antidotum in Facium: altissima frequenza

CORRISPONDENZE

LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO

Già in epoca arcaica (ThlL V/2: 1518-1525, s.v. existimo: «legitur inde a Plauto per tot. latin.»), existimare vale non solo “giudicare”, “ritenere” («opinionem concipere, iudicare de aliqua re […] censere, opinari, arbitrari sim.»), ma anche “valutare”, “ponderare” («personarum rerum rationum qualitatem quantitatem pretium aestimare, perpendere, deliberare (syn. ponderare […], probare […])»), configurandosi come sinonimo di aestimare. Non si registrano mutamenti linguistici in età tardo-antica, periodo in cui i grammatici ricorrono a existimo (e a aestimo) prevalentemente con il significato di “giudicare”. Si veda Servio (Aen. IV 469: «et bene ‘videt agmina’ expressit furentem, cum ait ‘videt’, non ‘existimat’, sed ‘putat se videre’»), Donato (Hec. 163: «existimans] intellegens», Phorm. 45: «haud existimans] vel intellegens vel recogitans ac reputans», 369: «nam ni eum ita existimassem] ut ‘in vita optimum’ iudicarem»), Nonio Marcello (De comp. doctr. IV, s.v. censere: «Censere significat existimare, arbitrari», s.v. ducere: «Ducere, existimare, iudicare») e Blaise chr. (s.v. existimo: «juger, penser, croire»).

LATINO MEDIEVALE

Papias propone una distinzione tra aestimo (cfr. la scheda su Aestimo) ed existimo molto simile a quella di Eleg. V 20 (Elem., s.v. existimare: «existimare arbitrari putare», s.v. autumare: «Autumare existimare asserere»), ma confonde aestimare con existimare (Elem., s.v. estimare: «Estimare est apud animum nostrum, arbitrari vero iudicium animi proferre»). Uguccione da Pisa tenta di distinguere i valori dei due verbi in Der. T 108, 7 (s.v. timo: «Item timo componitur cum ex et dicitur extimo -as, idest appretiari vel putare, quasi ex mente sic habere; et hoc [scil. timo grece] item componitur cum ex et dicitur existimo -as, idest putare»), ma alla fine anch’egli tratta existimare ed aestimare come aventi il medesimo significato di “giudicare”, “ritenere”. Ad es. in Der. C 131, 1 (s.v. censeo) leggiamo: «Censeo -es -sui censum, iudicare, iubere, statuere, suadere, deliberare, nominare, estimare, numerare»; in Der. A 339, 1 (s.v. arbitror): «Arbitror -aris, existimare, sed differunt, quia existimare vel extimare est apud animum nostrum, arbitrari iudicium animi proferre». Giovanni Balbi fa valere existimo nel senso di “deduco un giudizio” (Cath., s.v. existimo: «Existimo ex componitur cum estimo et dicitur existimo <->mas idest putare, unde hoc existimatio, putatio vel illese dignitatis status fama et moribus acquisitus»).

LATINO UMANISTICO

Per Le Ver aestimo ed existimo sono sinonimi (s.v. existimo: «cuidier .i. putare, arbitrari, opinari, suspicari, reri, credere»). In lib. I epig. 55, 11, Perotti si limita a copiare il capitolo valliano: «Item aestimo, quod significat appretio, quasi aere taxo, […], aestimare aliquando etiam pro consyderare accipitur: Ovidius: “Haec quicunque leget, si quis leget, aestimet ante” [Ov. Trist. III 14, 27-28]. Existimare vero putare et iudicare est. Prius enim rem aestimamus, hoc est consyderamus; deinde existimamus, hoc est iudicamus, et ab aestimo fit existimo, […], quasi ex aestimatione statuo atque decerno. […]». Come V., Nebrija traduce existimo con lo spagnolo «pensar» (“ritenere”). Calepino mostra di conoscere la lezione di Eleg. V 20 e la differenza posta dall’umanista tra aestimo ed existimo (s.v. existimo: «puto, iudico et quasi ex aestimatione statuo atque decerno»).

NOTA CRITICA

Così come in Eleg. V 2, 1 V. attribuisce a cogito il significato di “pensare” e a excogito quello di “trovare pensando”, in Eleg. V 20, 1-6 egli associa a aestimo l’accezione di “esaminare” e a existimo quella (conclusiva) di “giudicare”, “ritenere”. Nonostante existimo venga impiegato come termine equivalente a aestimo a partire dal II secolo a.C., l’umanista, forse proseguendo nel solco tracciato dai grammatici medievali (cfr. Latino medievale, soprattutto Papias), tenta di ripristinare gli originari valori di existimare (“ritenere”, “pensare”) e di aestimare (“esaminare”, “ragionare” su qualcosa), verbo che fino al I secolo d.C. è concepito nell’unico senso di considerare e, quindi, “soppesare”, “esaminare”.