ELEGANTIE

V 29, 1-4: (1) Audio et exaudio indifferenter ponuntur pro duplici significatione: una pro eo quod est auribus accipio, altera pro eo quod est audita petenti concedo, ut «visa sum audire vocem militis» [Ter. Eun. 454] (2) et «voxquoque per lucos vulgo exaudita silentes» [Verg. Georg. I 476]. (3) Item: «audiit et celi genitor de parte sinistra intonuit levum» [Verg. Aen. IX 630] (4) et «[…] nulli exaudita deorum vota precesque mee!» [Verg. Aen. XI 157-158]

DEFINIZIONE

  1. Ascoltare
  2. Esaudire

FREQUENZA

  • De falsa credita Constantini donatione I 4: «bonum ne pastorem an aspidem surdam, que nolit exaudire vocem incantantis, velit eiusdem membra morsu venenoque prestringere?»
  • Gesta Ferdinandi: I 4, 4 («Hec atque huiusmodi verba exaudiens prefectus»). I 9, 9 («sonus suffodientium ad strepitum fabrorum non exaudiebatur»). I 14, 13 («et ut se dederent, nisi perire mallent, undique exaudientes, et infesta ac suspensa tela cernentes»). II 11, 10 («ut reliqua recitationis pars non fuerit exaudita»). II 15, 9 («Ibant per mare, non ause vocare navarcum, ne ab hoste exaudirentur»)
  • Epistole: VIII 5 («cum pene voces utriusque exaudiri possint»). IX 71 («existimem letitiam populi sui exaudisse»)
  • Apologus in Pogium I: «Tribus fere stadiis ex eo loco Reni cadentis rumor exauditur» (Camporeale 1972: 493)
  • Antidotum in Facium: I 10, 20 (cit. Gesta Ferdinandi I 4, 4). I 12, 11 («Etenim in Elegantiis trado differentiam inter ‘oro’ et ‘exoro’ – vel melius quam nunc tu -, inter ‘audio’ et ‘exaudio’ [Eleg. V 29], inter ‘suadeo’ et ‘persuadeo’ [Eleg. V 30] aliaque huiusmodi plurima, item inter ‘oppugno’ et ‘expugno’ [Eleg. V 62]»). II 4, 37 (cit. Liv. XXV 6, 21: «Clamorem pugnantium crepitumque armorum exaudimus»)

CORRISPONDENZE

LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO

Exaudire (ThlL V/2: 1189-1193, s.v. exaudio) è a tutti gli effetti sinonimo di audire (tant’è che «variat cum audire») giacché condivide con quest’ultimo diversi significati, tra cui “ascoltare” («i. q. auribus percipere») ed “esaudire” («i. q. auditum praebere […] auscultare, attendere […] oboedire, obsequi […] preces explere»). In età tardo-antica non si registrano mutamenti linguistici.

LATINO MEDIEVALE

Nel corso del Medioevo, audio è inteso prevalentemente nel senso di “ascolto”, exaudio esclusivamente nel senso di “esaudisco”. Si veda Isid. Diff. I, 23: «Inter audire et exaudire: quod tam boni quam mali audiuntur, exaudiuntur tantum boni»; Papias Elem., s.v. exaudiri: «Exaudiri bonorum est tantum, audiri utrorunque»; Hug. Der. A 2, 9 (s.v. auris): «Audio componitur exaudio -is, unde exauditor, exauditrix, exauditio, exauditus -a -um, exaudibilis -le, exaudibiliter adverbium, et importat plus exaudire quam audire: est enim exaudire quod rogatur intelligere et ad effectum ducere»; Johan. Balb. Cath., s.v. audio: «Audio componitur ut exaudio <->dis […] et importat plus exaudire quam audire: est enim exaudire quod rogatur intellegere et ad effectum deducere»; Eber. Grec. XVIII 17-18: «Qui tantum praebet aures sermonibus audit, / Qui favet auditis hic exaudire videtur».

LATINO UMANISTICO

Le Ver e Nebrija, come i grammatici medievali, riconducono audire al significato di “ascoltare” (Le Ver, s.v. audio: «Audio – .i. aurem do vel auribus capio […] oyans […]»; Nebrija, s.v. audio: «oir») ed exaudire a quello di “esaudire” (Le Ver, s.v. exaudio: «essauchier .i. quod rogatur intelligere et ad effectum deducere oir, entendre, essauchier»; Nebrija, s.v. exaudio: «oir e hazer lo oido»). Perotti (lib. I epig. 2, 727: «Exaudio, quod aliquando pro audio capitur. Idem [scil. Virgilius]: Vox quoque per lucos vulgo exaudita silentes [Verg. Georg. I 476]. Aliquando pro audita concedo. Idem: Et nulli exaudita deorum Vota preces que meae [Verg. Aen. XI 157-158]») e Calepino (s.v. exaudio: «perfectionem audiendi denotat et hoc duobus modis. Uno cum quod petimus impetramus; unde etiam dicere solemus: ‘ut nos exaudire dignetis’. Virgilius: Et nulli exaudita deorum / vota precesque meae [Verg. Aen. XI 157-158]. Alio cum proxime seu vehementer audio») recepiscono la lezione di V.

NOTA CRITICA

Contrastando la tendenza invalsa in età medievale ad associare ad audire la prevalente accezione di “ascoltare” e ad exaudire l’unico significato di “esaudire” (cfr. Latino medievale), V. ricorda che entrambi i verbi possono essere adoperati come sinonimi sia con il valore di “ascoltare” sia con il valore di “esaudire”.