ELEGANTIE

V 68, 16: Edicere est magistratuum regum ve. Unde edictum consulum sunt littere consulum quibus aliquid iubent atque imperant

DEFINIZIONE

Emanare un editto, promulgare un decreto (in forma scritta e proprio solo dei superiores, ossia reges e magistrates)

FREQUENZA

  • Gesta Ferdinandi: I 8, 12 («Hic […] edicit omnibus decurionibus, prefectis tribunque copiarum ut in diem certum presto sibi essent ad Eisam, quod est oppidum finitimum hostibus»). I 18, 3 («Mulieres etiam complures […], certis hominibus commendate sunt, imperatumque preconi ut, […], ediceret nulli mulieri vim afferri que christianam se fore polliceretur»). I 19, 16 («magis confirmatus Ferdinandus discessum in diem tertium edicit»). II 8, 18 («animadversurus in contumaces -nam capitale edixerat siquis eorum non adesset-»). III 15, 7 («Qua admonitione adductus, rex edixit, siquis domi sue Achillem nominaret, continuo eum nunquam reversurum exploderent»)
  • Ars grammatica 30: «Id magis ut libeat vobis edico, magistri» (Casciano 1990: p. 7 non propone una traduzione soddisfacente: «Maestri, vi invito a seguire questa esortazione»)
  • Antidotum in Facium: I 13, 36 («‘Primo edicto’: duo verba, totidem vitia; nam ‘edictum’ appellare pactionis verba cum hoste dementis est, cum sciamus edictum esse principis aut consulis pretoris ve ac presidis adversus subditos et proprie scriptum», in risposta al commento su Gesta Ferdinandi I 11, 13 presente in Invective I 73, 3-9: «Quanto elegantius si dixisses: ‘Quod vero non statim primo imperatoris edicto in deditionem venerant, cum singulis tantum vestimentis abeundi singulis potestatem fecit’»). III 2, 5 (cit. Liv. XXVII 37, 11-15: «Confestim ad aliud sacrificium eidem dive a decemviris edicta dies, cuius ordo talis fuit»). IV 5, 6 (cit. Liv. XXII 12, 1-2: «Tibur, quo die ad conveniendum edixerat novis militibus, venit»). IV 6, 35 (cit. Liv. XXIII 35, 13: «Iam Campani eo frequentes ex composito convenerant, nec procul inde in occulto Marius Alpius edixit uti, cui summus magistratus erat Campanis, cum XIIII milibus maiorum habebat»). IV 12, 12 («atque utinam hebream linguam plane nossem ut secundum hebraicam et veritatem et vocem psalmos edicerem et quidem in edibus sacris!»). IV 7, 7 («Vos sic emendatis: ‘comitialem habuit eo die, comitia dixit atque edixit inire’; ego sic: ‘comitia edixit atque ex itinere preter urbem in campum descendit’» in merito a Liv. XXIV 7, 11: «Inde Romam comitiorum causa veniens in eum quem primum diem comitialem habuit comitia edixit atque edixit inire preter urbem in campum descendit»)

CORRISPONDENZE

LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO

ThlL V/2: 63-75, s.v. edico: «verbum imperandi vel voluntatis […] fere i. q. iubere, constituere, decernere, velle, dignari»; «in vita publica de eis, qui in republica vel apud exercitum aliquid sollemniter et cum auctoritate pronuntiant (praecipiunt, vetant); maxime de magistratibus». Di conseguenza, per i Classici si può edicere tanto a parola quanto in maniera scritta. In età tardo-antica edicere continua a essere concepito sia come sinonimo di praecipere, iubere e imperare e, quindi, nel senso di “ordinare”, “comandare” (Carisio, Synonyma Ciceronis: «Edicit, […], praecipit, […], iubet, imperat»; Don. Hec. 563: «interdico ne extulisse] inter edico et interdico hoc interest: edicimus quod iubemus fieri, interdicimus quod vetamus fieri»; Blaise chr., s.v. edico: «édicter, ordonner»), azione esercitata soprattutto da capi e comandanti (Don. Eun. 806: «nunc adeo edico tibi ne vim facias] superbe et quasi militi; nam edictum praetoris dicitur et imperatoris»), sia come termine equivalente a “bandire”, “annunciare”, “proclamare”, “notificare” in maniera solenne qualcosa giacché, difatti, gli edicta in orgine venivano letti di fronte alla comunità (Carisio, Synonyma Ciceronis: «Edicit, denuntiat, […], praedicit»; Blaise chr., s.v. edico: «proclamer», «révéler, publier»). A partire da quest’ultimo significato edico (composto dal prefisso e– e dal verbo dicere) finisce per assumere talvolta la semplice accezione di “parlare”, il che è testimoniato da (Blaise chr., s.v. edico: «expliquer, dire […], parler de»).

LATINO MEDIEVALE

Nonostante il sostantivo edictum mantenga il classico valore di ordinamento emanato (in forma scritta oppure in forma orale) dalla pubblica autorità, a edicere sono altresì ricondotte nozioni relative al parlare ovvero all’enunciare apertamente qualcosa (Arnaldi-Smiraglia, s.v. edico: «Pronunciare», «Dicere»; DMLBS, s.v. edicere: «to utter, pronounce, recount», «to speak»), oltre che quella di “comandare”, “ordinare” (DMLBS, s.v. edicere: «to ordain, decree […] to command […] to indict»). Ad ogni modo, i grammatici sottolineano come il verbo sia associato in prevalenza all’ingiunzione imposta da reges e imperatores, nonché resa nota ai sudditi attraverso comunicazioni ufficiali. Isid. Orig. II 10, 1: «Nam quod Rex vel Imperator edicit, constitutio vel edictum vocatur». Papias Elem., s.v. edicere: «Edicere, imperare, praecipere, monere, extradicere, publicare, inde edicta, publicata». Hug. Der. D 52, 23, s.v. dico: «edico -cis, idest precipere et est regum et imperatorum, unde edictum, idest preceptum: hinc illud ‘exiit edictum a Cesare Augusto’ [Vulg. Luc. 2, 1]». Johan. Balb. Cath., s.v. dico: «Item edico, <->cis, idest precipere et est regum vel imperatorum». Eber. Grec. XVII 134-135: «Praesulis indictum, dic edictum fore regnum, / Edicunt reges, indicit festa sacerdos».

LATINO UMANISTICO

Le Ver, s.v. edico: «.i. quemander, faire ban publier, annonchier .i. precipere, imperare et est regum vel imperatorum et componitur ab *e et *dico, dicis – Papias dicit: edicere imperare, precipere, annunciare, publicare, monere, extra dicere, iubere [versus:] edicunt reges, indicit festa sacerdos». Nebrija, s.v. edico: «poner edicto el principe», «poner edicto el juez» (“promulgare un decreto” da parte del princeps, “varare una sentenza” da parte dello iudex). Perotti lib. 1, epig. 3, 450: «Edico, iubeo, pronuntio, decerno aliquid litteris. Unde edicta consulum sunt litterae quibus Consules aliquid imperant; et aedilicia edicta, iussa aedilium». Calepino, s.v. edico: «significat iubeo, pronuncio, decerno et est proprie magistratuum. Unde edicta quae sunt consulum, praetorum et aedilium litterae quibus aliquid imperatur».

NOTA CRITICA

Attraverso la stesura di Eleg. V 68, V.  sembra opporsi alla tendenza espressa da alcuni autori della letteratura cristiana tardo-antica (cfr. Latino classico e tardo-antico) e del Medioevo (cfr. Latino medievale) ad adoperare edicere come termine analogo a dico e a loquor. Tuttavia, la lettura di Ant. in F. I 13, 36 (passo in cui l’umanista risponde alla critica mossa a Gesta Ferdinandi I 11, 13 da parte di Bartolomeo Facio in Invective I 73, 3-9) permette di comprendere il fatto che V., a differenza dei Classici, intenda edictum specialmente nel senso di “editto” diffuso in forma scritta e non orale (caratteristica propria, al contrario, di indico).