ELEGANTIE

V 89, 3-5: (3) Disturbare dissipando diruendoque disiicere. (4) Quintilianus: «Non enim discussos alicuius operis angulos aut […] disturbatos parietes obiicimus» [Ps. Quint. Decl. XII 11]. (5) Cicero: «ut dicere in hoc ordine auderet se publicis operis disturbaturum publice ex senatus sententia edificatam domum» [Cic. Phil. I 12]

DEFINIZIONE

Distruggere disperdendo

FREQUENZA

  • De vero bono I 13, 8: «[…] cum fulmina mittat et edes / Ipse suas disturbet et in deserta recedens» (cit. Lucr. II 1112)
  • Antidotum in Facium IV 8, 4: «Cepio, ut illum contra intercedentibus collegis adversus rem publicam vidit ferre, cum viris bonis impetum facit, pontes disturbat, cistas deiicit» (cit. Rhet. Her. I 12, 21)

CORRISPONDENZE

LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO

ThlL V/1: 1552-1553, s.v. disturbo: «proprie […] de iis, quorum ordo tollitur, quae turbantur, dissipantur sim.» e «speciatim de iis, quae evertuntur et delentur» (ad es., aedificata, extructa et similia). Il verbo può anche essere inteso in senso figurato. In Carisio prevalgono i concetti di “lacerare”, “separare”, “dilaniare”, “sparpagliare”, “eliminare” (Synonyma Ciceronis: «Direptum, dispulsum, disiectum, dimotum, diductum, dispersum, disseptum, discretum, disclusum, divisum, divulsum, distructum, disturbatum»; ibidem: «Discludit, excludit, disturbat, dissicit, diverberat, diffidit, desperat, despondet, deficit»; ibidem: «Vexat, laedit, lacerat, laniat, quassat, caedit, mulcat, verberat, adfligit, conculcat, adflictat, frangit, dissolvit, disturbat, dispergit, divellit, discruciat, dilaniat»).

LATINO MEDIEVALE

Il verbo acquisisce l’ulteriore accezione di “impedire” (cfr. Blaise med., s.v. disturbo: «détourner», «empêcher»; Du Cange, s.v. disturbare: «Avertere»; DMLBS, s.v. disturbare: «to deflect, parry», «to interrupt, obstruct […] to hinder»), valori che i Classici solitamente riconducono a deturbare (ThlL V/1: 846-847, s.v. deturbo: «translate […] aliquem de opinione, condicione sim. removere, deterrere», «aliquid amovere»). Mentre, Papias Elem., s.v. divaricare: «Divaricare, disturbare, diffundere, dilacerare».

LATINO UMANISTICO

Le Ver (s.v. disturbo), così come Carisio, chiosa disturbo con divello, dirumpo, dilacero (“strappo”, “rompo”), ma fornisce in traduzione il valore metaforico di “disturbare”: «tourbler .i. diversis modis turbare, divellere, dirumpere, dilacerare et componitur a *dis et *turbo .bas – .i. destourber, etc.». Nebrija, s.v. disturbo: «desbaratar» (“rovinare”, “sperperare”, “sconvolgere”). Perotti lib. 1, epig. 4, 5: «Disturbo dissipando diruendo que deiicio. Cicero: Ut dicere in hoc ordine auderet se publicis operis disturbaturum publice ex senatus sententia aedificatam domum [Cic. Phil. I 12]». Calepino, s.v. disturbo: «disiicio».

NOTA CRITICA

Obbiettivo di V. è quello di distinguere disturbare dai valori di deturbare (“gettare giù” violentemente qualcosa o qualcuno, ma anche “deviare”, “allontanare” qualcuno da qualcosa), attribuiti altresì a disturbo a partire dal Medioevo (cfr. Latino medievale).