ELEGANTIE
V 77, 1-2 e 4: (1) Deduco et reduco generalem habent significationem, sed in hoc specialem, quotiens alicui officii gratia prestamus comitatum, ut ‘deduxi Catonem in Senatum eumque ut domum reducam hic expecto’. (2) Sed proprie hoc est inter homines non multum dignitate et auctoritate distantes. […]. (4) Ceterum deducere et reducere est quasi ad certum locum
DEFINIZIONE
Accompagnare, scortare (qualcuno verso un luogo)
FREQUENZA
- De vero bono: I 12, 7 («Ex quo in spem adducor minus mihi negocii fore ut te a presumpta opinione deducam»). I 45, 1 («Agam vero non tanquam advocatus sed tanquam una illarum que invita ad sacerdotium deducatur»). I 47, 1 (cit. Lucr. II 172: «Ipsaque deducit dux vite dia voluptas»). II 17, 1 («Nedum quod ipse ad supplicium illos legesque deducat, quod hic fecit!»). II 35, 1 («Ita namque agemus Epicurum ut te epicureum fecisse peniteat et, quando verbis deduci ab ista persuasione potes, damno deducaris»). III 7, 7 («Cur denique ipsam naturam potius in tuum colloquium deduxisti quam ipsum Iesum Christum […]?»). III 17, 4 («Immo vero auctam et ampliatam [scil. mensuram felicitatis] et eo magis ampliatam quo maior fuerit illuc, ut sic loquar, deducta colonia»). III 25, 10 («Et quo deduceris [scil. currum]? Non in Capitolium, ad templum Iovis Optimi Maximi sed ad templum Salomonis, […]»). III 28, 2 («Raudensis vero repugnare ac dicere indecorum fore a talibus viris se deduci»)
- Gesta Ferdinandi: I 5, 3 («nostre rationes in discrimen perniciemque deducuntur»). I 6, 4 («Prefectus non ita multis diebus ceteras naves in salum deducit ad eundem forte quo hostiles erant numerum»). I 6, 11 («quas [scil. naves] postea classis Portugallensis, […], repertas in sicco deduxit in mare vacuas atque abduxit»). I 13, 11 («Sed temeritatem Christianorum in bonum, Maomettanorum vero in malum Deus deduxit»). I 18, 8 («qui Granatam abire, iis ducentorum equitum presidium ad certum locum deducendis prefecit; […], pars ad sinistram per medium equitum, qui deducturi erant, Granatam versus abiit, pars in exercitu remansit, […]»). II 12, 4 («Atque ita communiter legati cum ingenti ex omnibus regnis manu procerum Calatavibium mox Cesaraugustam deduxerunt»). III 7, 5 («Postquam rex ab episcopo Oscensi, […], unctus coronatusque est, deducitur ab omni illa celebritate e templo per urbem sub vexillis»). III 8, 4 («Huic mandatum est, non modo ut locum tempusque atque alia imperatori nota faceret, sed etiam ut cum eximio comitatu eum deduceret Perpinianum»). III 9, 1 («Quos ambos [scil. Henricum et eius sponsam] dehinc summus pontifex, ut moris est sacerdotum, in templo multis cum cerimoniis sanctificavit atque deduxit»)
- Epistole: VII 15 («sciamus ipsos Fesulanos a pessimo mortalium Sylla, […], pro colonia esse deductos»). XXII 23 («ego paulo post ab avunculo meo Nicolao Tartarino deductus ad eum maiore caritate prosecutus sum»). XLIX 6-7 («Eum [scil Ioannem Tiburtem] non misissem ad te [scil. Ioannem Aretinum], sed deduxissem, si per valitudinem licuisset»)
- Raudensiane note I 13, 17: «Nevequoque non accipitur pro nec, sed prout ‘vel non’, ut Cicero: Neve aspere concurrant, neve vastius deducantur [Cic. De orat. III 173], idest ‘neve aspere concurrant vel vastius deducantur’»
- De reciprocatione ‘sui’ et ‘suus’ XLVI 1: «ad nihilum deductus est in conspectu suo malignus» (cit. Psalm. 14, 4)
- Antidotum in Facium: I 8, 27 («Deinde cum vox dicatur φωνή potius quam sonus qui dicitur ψόφος, maluit a ‘sono’, […], quam a ‘voce’ […], postremo a ‘sonorus’, […], deducere, quod dictu absonum est»). I 10, 29 (cit. Invective I 70, 1-3 in merito a Gesta Ferdinandi I 6, 4: «Erras, bone vir, quod ‘in salum’ addidisti, cum ‘deducere’ simpliciter sit de terra in mare navim emittere»). I 10, 30 («Poteram respondere non ex terra deductas naves sed ex portu. […]. Sed ego volui significare naves non modo emissas ex terra, sed etiam ex portu et in liberum mare, […]»). I 10, 31 (cit. Verg. Aen. IV 397-398: «et litore celsas / deducunt toto naves?», mentre in Invective I 70, 3-4 era citato Verg. Aen. III 71: «Deducunt socii naves»). I 10, 32 («Iam vero eadem natura significandi est in ‘subduco’ que in ‘deduco’ satisque est dicere ‘subducte sunt naves’, ut idem: Quassatam ventis liceat subducere classem [Verg. Aen. I 551]. Eadem ratione ego dixi ‘in salum deducte’ qua hic [scil. Liv. VIII 14, 12] ‘in navalia subducte’; et sicut ipse [scil. Liv. VIII 14, 12] non dixit ‘subducte in terram’, ita nec ego ‘deducte in mare’»). I 10, 33 («Quid quod etiam ‘in mare deduci’ reperitur? ut apud eundem, libro XXVIII: ‘Die quadragesimo quinto quam ex silvis detracta materia erat naves instructe et in mare deducte’ [Liv. XXVIII 45, 21] et apud Septimium, de bello troiano scriptorem elegantem: ‘Dein Greci veriti ne per moram interventu hyemis, que iam ingruebat, a navigando excluderentur, deductas in mare naves remigibus ceterisque nauticis instrumentis complent’ [Dict, V 17]»). I 10, 34 («Sunt igitur ‘deduco’ et ‘subduco’ eius generis cuius ‘obeo’ et ‘defungor’, que licet sine apposito plerunque usurpentur, sed subintellecto, tamen cum eo nonnunquam reperias, ‘obiit mortem’, ‘defunctus est vita’»). II 4, 22 («ex quorum numero [scil. auctorum plebeiorum ac minutulorum] Solinus est, qui ex Plinii liquidissimis fluminibus turbidos quosdam rivulos tortuososque deducit»). III 4, 19 (cit. Gesta Ferdinandi I 14, 14: «Atque ita cum inauratis calcaribus aliisque equeriorum insignibus, cum magna deducentium exultatione quod hoc sua arte potuissent, ad imperatorem deducuntur»). IV 8, 16 («Vos sic emendatis: ‘in amiciciam Lucanos hunc deducit Penum in locum quo sit Gracchum adducturus’» in merito a Liv. XXV 16, 7-9)
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
Già presso gli arcaici autori della letteratura latina (ThlL V/1: 270-283, s.v. deduco: «legitur inde a Liv. Andr.») deduco può assumere il valore di “guidare (verso il basso o da un luogo a un altro)” («i. q. deorsum ducere, introducere […], ducere, abducere»; Forcellini, s.v. deduco: «Deduco est e loco superiore in inferiorem duco, detraho, de loco ad locum duco, traduco, obduco (It. tirar giù, condurre al basso, condur via; […])») ovvero quello più specifico di “accompagnare (a titolo d’onore)” qualcuno («de comitatu […] potissimum honoris causa, […], praeterea de valedictione […]; de funere», «de triumpho […] et pompa», «in re militari […] milites, exercitum, legiones, cohortes, praesidia»). In età tardo-antica, deduco continua a essere inteso nel senso di “condurre (fuori o verso un luogo)” (cfr. Carisio, Synonyma Ciceronis: «ad planum deducit», «ad solum deducit», «in collem deducti»; Non. De comp. doctr. IV, s.v. deducere: «Deducere, revocare. […], retrahere, movere»; Blaise chr., s.v. deduco: «emmener, conduire») oppure nel senso di “scortare” qualcuno (cfr. Non. De comp. doctr. IV, s.v. producere: «Producere, deducere. Terentius in Adelphis: o, quin egomet produxi! [Ter. Ad. 402]»; Serv. Aen. I 224: «deduco est prosequor, diduco vero divido»; Blaise chr., s.v. deduco: «accompagner, conduire, escorter») come espressione di stima nei confronti di quest’ultimo (Agrezio Gramm. VII 121, 21: «adducitur quis ad rem inhonestam, perducitur ad studia, deducitur ad honorem»; Carisio Ars gramm. p. 411: «deducam in gratiam»; Don. Eun. 266: «hanc ducere] proprie, nam ducitur quis ad supplicium, deducitur in laetitiam»).
LATINO MEDIEVALE
Le accezioni delineate per deducere trovano riscontro anche in epoca medievale. Blaise med., s.v. deduco: «(se) conduire». Si veda Arnaldi-Smiraglia, s.v. deduco: «abducere», «ducem esse», («de triumpho»), «dirigere», «perducere», «conducere» e DMLBS, s.v. deducere: «to lead, drive […] to lead, bring, escort (persons)». La definizione di deduco è soprattutto articolata nella forma di amicum producere, ad esempio in Isid. Diff. I 156 («Deduco de amico producendo, diduco autem distraho vel divido. Item quantum ad equos triumphales refertur, si equi, duxere triumphos, si boves, deduxere. Item quantum ad naves subducere in terram dicimus, deducere autem in mare, ut: deducunt socii naves») e nell’Elementarium di Papias (Elem., s.v. deduco: «Deduco de amico producendo, diduco vero detraho»). Ciò nonostante, Uguccione da Pisa (Der. D 90, 12, s.v. duco: «deduco -cis, idest deorsum vel de uno loco ad alium ducere vel valde ducere, vel deducere est amicum abeuntem prosequi et comitari, quod vulgate quorundam redolet») e Giovanni Balbi (Cath., s.v. deduco: «Deduco <->cis <->xi <->ctum ex de<-> et duco <->cis componitur […] et est deducere de uno loco ad alium ducere vel valde ducere vel deducere est amicum abeuntem prosequi et comitari, quod vulgare quorundam redolet») sfruttano comitari come sinonimo di deducere.
LATINO UMANISTICO
Le Ver, s.v. deduco: «.i. de uno loco ad alium ducere vel valde ducere, vel deducere est amicum abeuntem prosequi et comitari et componitur a *de et *duco .cis – .i. mener , demener de lieu en aultre, deduire, esbatre ; Papias dicit: deducere dividere, deportare, deponere vel tenuando producere [Papias Elem., s.v. deducere]; deduco de amico producendo, diduco vero detraho [Papias Elem., s.v. deduco]». Ramminger, s.v. deduco segnala solo il significato particolare di «übersetzen» (“tradurre”), come nel passo di una lettera di Alonso di Cartagena («ep Decembrio 6 p.217 (1438) quando per te tota Platonis Policia in latinum sermonem erit deducta»). Bartolomeo Facio nel De proprietate verborum (Val. f 78v) scrive: «Inter abducitur, producitur et deducitur hoc interest. Abducitur quis ad rem turpem vel honestam, producitur ad studia, deducitur ad honorem» (cfr. Hug. Der. D 90, 10, s.v. duco: «adducitur quis ad rem inhonestam, producitur ad studium, deducitur ad honorem»). Nebrija, s.v. deduco: «sacar una cosa de otra» (“dedurre una cosa da un’altra”); «traer de arriba aiuso» (“portare dall’alto in basso”); «adelgazar lo gruesso» (“snellire”, “ridurre”); «acompañar a otro de su casa» (“scortare qualcuno da casa”); «echar las naves en agua» (“salpare”). Perotti lib. 1, epig. 2, 713: «Hinc subducere naves dicimus in terram trahere, […], sicut e contrario deducere, in mare e terra ducere. Virgilius: Quassatam ventis liceat subducere classem [Verg. Aen. I 551]. Idem: Deducunt socii naves [Verg. Aen. III 71]. Deducere etiam is dicitur qui alicui officii gratia praestat comitatum, cuius contrarium est reducere, ut ‘deduxi Catonem in Senatum eum que, domum ut reducam, hic expecto’. Item deducere ex alto deorsum ducere». Calepino, s.v. deduco: «Interdum pro officii vel honoris gratia alicui comitatum praestare et fit fere cum pompa quadam et saepe cum multo populo».
NOTA CRITICA
In Eleg. V 77, 1-4 V. individua i valori propri di deducere e reducere (verbi che possono voler dire tanto generalmente ducere ad certum locum quanto particolarmente praestare comitatum officii gratia vel honoris), accezioni invalse dall’età classica (cfr. Latino classico e tardo-antico) e presentate non solo da lessicografi precedenti l’umanista e la sua opera (cfr. Latino medievale), ma anche da successivi grammatici (cfr. Latino umanistico). Ad ogni modo, non vengono esplicitate menzioni rivolte al fatto che deduco e reduco siano termini adoperabili nei confronti di aequales, come congetturato da V. in Eleg. V 77, 2: per l’appunto, questa considerazione non trova conferma in nessuna delle epoche sopracitate.