ELEGANTIE
V 91, 1-3: (1) […], consternari autem animi cum mens turbata est et de statu mota et quasi humi strata. (2) Ideoque sepe coniungi animum videmus, ut ‘consternatus animo’. (3) Salustius tamen Historiarum primo inquit: «Equi sine rectoribus exterriti aut saucii consternantur» [Sall. Hist. frg. I 139], cum sit usitatius consternuntur
DEFINIZIONE
Essere abbattuto mentalmente (al passivo)
FREQUENZA
- Gesta Ferdinandi I 14, 12: «Quo ancipiti terrore consternati equerii, quia convertere retro cursum difficile erat et plures sequi equites, quam in statione equestres esse vident, […]»
- Antidotum in Facium: I 6, 22 (cit. Liv. XXVII 14, 10: «Eo magis ruere in suos belue tantoque maiorem stragem edere quam inter hostes ediderant, quanto acrius pavor consternatos agit quam insidentis magistri imperio reguntur»). II 4, 37 (cit. Liv. VI 2, 11: «Sed flamis in castra tendentibus vapore etiam ac fumo crepituque viridis materie flagrantis ita consternavit hostes»)
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
Sin dall’epoca arcaica (ThlL IV: 508, s.v. consterno: «inde a Pacuv.») consternare è inteso come sinonimo di exsternare, prosternere, confundere, obstupefacere, percutere, perterrere, perturbare, profligare, terrere in riferimento a uomini e ad animali. Per l’età tardo-antica, si veda Inst. gramm. VIII 36: «‘consternor’, πτύρομαι, ‘consternaris, consternor’» (in Inst. gramm. VIII 83, il significato del verbo viene chiosato con una citazione ripresa dalle Historiae di Sallustio, cioè frg. I, 139: «equi sine rectoribus exterriti aut saucii consternantur») e Non. De comp. doctr. II, s.v. externavit: «Externavit, ut consternavit, id est dementem fecit». Tuttavia, Blaise chr., s.v. consternatus: «frappé de stupeur» (“turbato”), ma anche «étendu à terre» (equivalente a constratus, “prostrato”).
LATINO MEDIEVALE
Le nozioni proprie di consternere sono estese anche a consternare; mentre le accezioni contemplate per il primo verbo si mantengono inalterate. Si veda Arnaldi-Smiraglia, s.v. consterno (che rimanda a consternere); Blaise med., s.v. consternatus: «prosterné», «étendu à terre»; Du Cange, s.v. consternatus: «Prostratus». Eppure, i lessicografi distinguono i due termini come fa V. Si veda Papias Elem., s.v. consternatus: «Consternatus, territus, conturbatus»; s.v. consternor: «Consternor <->aris, terreor, mente cado, deponens» e s.v. consternatus: «Consternatus proprie mente, <con>stra[c]tus vero corpore». Hug. Der. S 311, 18, s.v. sterno: «[…]; consterno -is -stravi -tum, et consternor -aris deponens invenitur et prime coniugationis: et est consterni animalis vel corporis vel manipuli vel lectuli vel aselli vel maris, sed consternari mentis est, consternari enim est mente defìcere, terreri, stupefieri, cadere, exanimem esse vel aliquo timore vel aliquo casu, et utrumque componitur a con et sterno». Johan. Balb. Cath., s.v. consterno: «Consterno <->nis, <->stravi, <->stratum et consternor <->naris <->natus deponens dicitur prime coniugationis et est consterno animalis vel corporis vel manipuli vel lectuli vel aselli vel maris, sed consternari mentis est. Consternari enim est mente defìcere, terreri, stupefieri, turbari, cadere, exanimem esse vel aliquo timore vel aliquo casu, unde consternatus, <->ta <->tum, territus, conturbatus. Consternatus proprie mente; <con>stratus vero corpore, et utrunque, tam consterno quam consternor, componitur a con<-> et sterno, <->nis».
LATINO UMANISTICO
Le Ver, s.v. consterno: «Consternor .naris .natus sum .nari – .i. mente deficere, terreri, stupefieri, tur- bari, cadere, exanimem esse vel aliquo timore vel casu .i. defaillir par pensee ou de cueur , estre espoentés, estre troublés, cheoir , estre sans cueur et sans courage, come demi mort Consternere est animalis vel corporis vel lectuli Consternari enim mentis est et habet sensum passivum Consternor – secundum Papiam .i. terreor, mente cado, exanimis fio Consternatus .a .um – .i. territus, turbatus, conturbatus, mente exanimis factus .i. espoentés, come demi mort, pasmés Consternatus est mente constratus vero corpore – utrumque componitur a *con et *sterno, sternis». Nebrija, s.v. consterno: «espantar» (“atterrire”). Perotti lib. 1, epig. 6, 379: «Et, quoniam sternendo fit, ut id, supra quod sternimus, hoc est extendimus aliquid, tegamus, sternere aliquando pro tegere atque implere accipitur. Unde sternere equos dicimus, hoc est instratis tegere. Sternere lectos, cooperire. Sternere humum, floribus implere. […]. In qua significatione consterno quoque accipitur, dum tertiae est coniugationis. […]. Quando vero est primae coniugationis, pro deiicere duntaxat accipitur. […]. Idem [scil. Salustius]: Equi sine rectoribus exterriti aut saucii consternantur [Sall. Hist. frg. I 139]». Calepino (s.v. consterno, -as) si limita a recepire l’esegesi del Cornu Copiae.
NOTA CRITICA
Attraverso la stesura di Eleg. V 91 V., forse recuperando le testimonianze dei lessicografi medievali (cfr. Latino medievale), desidera distinguere consternere da consternare, verbi che a partire dalla letteratura cristiana (cfr. Latino classico e tardo-antico) sono adoperati arbitrariamente sia per indicare l’abbattimento del corpo (proprio di consternere) sia quello dell’animo (proprio di consternare).