ELEGANTIE
V 21, 1-4: (1) Coniurare et conspirare fere in malum accipiuntur quotiens in patriam aut bonum principem coniuratio fit atque conspiratio. (2) Sed si honesta causa id fiat in bonum etiam accipi debent. […]. (3) Et Cicero ad Cesarem Pro Ligario fratrum conspirationem dixit, quasi unanimitatem. (4) Verum conspiratio, ut in hoc ipso loco, nonnunquam nemini perniciosa est in neminemque grassatur; […]
DEFINIZIONE
Cospirare (in senso negativo o positivo)
FREQUENZA
- Gesta Ferdinandi I 19, 9: «Ideoque inter eos reges fere convenit, veluti conspiratos et inter se ament»
- Antidotum in Facium: I 8, 32-33 (cit. Invective I 67, 1-5). I 8, 37-38
V. in Ant. in F. I 8, 35-37 desidera contraddire quanto avanzato da Bartolomeo Facio in Invective I 67, 1-5: da un lato, Facio identifica come errore il fatto che in Gesta Ferdinandi I 19, 9 («Ideoque inter eos reges fere convenit, veluti conspiratos et inter se ament») l’umanista ricorra al participio passato conspirati per identificare i responsabili di un complotto (nell’ottica di Facio, conspirare non è deponente, motivo per cui sarebbe stato più giusto adoperare il participio presente conspirantes); al contrario, V. giustifica la propria scelta sottolineando che «ista voce significantur qui conspirant, ut coniurantes qui coniurant nunc, non qui coniuraverant» e adopera coniuro e conspiro come sinonimi.
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
ThlL IV: 500-501 (s.v. conspiro) riporta che conspiro equivale a “agire d’intesa”, in senso positivo («consonare, consentire, concordare, congruere, convenire»), o “cospirare”, in senso negativo («coniurare»). In età tardo-antica non si registrano significativi cambiamenti linguistici rispetto all’epoca classica dal momento che il verbo continua ad mantenere i significati di “accordarsi” (Blaise chr., s.v. conspiro: «être d’accord […], partager la même doctrine, la même foi») e di “congiurare” (Blaise chr., s.v. conspiro: «(péjor.) s’entendre, comploter, conspirer»), quest’ultima accezione in comune con coniuro (cfr. Char. Ars grammatica: «Dux, auctor, princeps, suasor, impulsor, hortator, concitator, turbator, instinctor, insimulator, vultuosus, turbulentus, tumultuosus, inquietus, rerum novarum cupidus, conspirans, inimicus otii vel otio, hostis bonorum, quietis vel quieti adversarius»).
LATINO MEDIEVALE
I grammatici sottolineano prevalentemente l’accezione negativa del termine. Si veda Papias (Elem. s.v. conspirare: «Conspirare, coniurare, consentire»), Uguccione da Pisa (Der. I 112, 6, s.v. iubeo: «Et hinc iuro -as -avi -atum, et componitur adiuro -as, coniuro -as, in eodem sensu, scilicet exorcizare et coniurare, idest simul iurare, conspirare, coniurationem facere»; ibidem S 287, 7, s.v. spiro: «conspiro -as, simul spirare vel coniurare, unde conspirator, conspiratio»), Giovanni Balbi (Cath., s.v. spiro: «Spiro componitur ut […] conspiro <->ras, idest simul spirare vel coniurare, unde conspirator, conspiratio») ed Eberardo di Bethune (Grec. XV 141-143: «Exspirat moriens homo, suspirat gemebundus, / Tunc homo conspirat, si coniuratio fiat, / Aspirat sive potius respirat anhelans»).
LATINO UMANISTICO
Le Ver (s.v. conspiro) tenta di restituire a conspiro il valore di consentio ad bonum: «a *con et *spiro .ras componitur Conspiro .ras .tum – .i. simul spirare vel coniurare .i. consentire vel ad bonum vel ad malum .i. conspirer, conjurer, consentir en mal Conspirator .toris – conspirateur , conseilleur en mal .i. coniurator Conspiratio .tionis – conspiration, consentemens en mal .i. coniuratio, consiliatio, coniunctio, conventio, captio, consensio». Perotti in lib. I epig. 10, 148 si appropria del capitolo valliano: «[…]. Et coniuro quod proprie est conspiro, idest in alicuius perniciem iuro, a quo coniuratio hoc est conspiratio. Capiuntur tamen aliquando conspiro et coniuro in bonam partem, sed perraro. Cicero pro Ligario fratrum conspirationem dixit [Cic. Ligar. 34], quasi unanimitatem [Vall. Eleg. V 21, 3]. Horatius: Et coniurat amicae [Hor. Ars 411]». In lib. I epig. 135, 6 egli adopera conspirare e coniurare come sinonimi: «[scil. a spiro] Conspiro coniuro, a quo conspirator, conspiratrix et conspiratio, de qua superius locuti sumus». Nebrija sottolinea esclusivamente la componente negativa insita in conspiro («conjurar en uno», ossia “complottare contro qualcuno”). Come V., Calepino (s.v. conspiro) evidenzia per il verbo i classici significati, cioè “consentire” (con valore positivo) e “cospirare” (coniurare, in senso negativo): «simul spiro, sicut conflo proprie sumitur. […]. Per translationem conspirare sumitur pro coniurare; unde conspiratio quae et in bonum et in malum capitur. In bonum: Cicero Pro Ligario fratrum conspirationem dixit, quasi unanimitatem [cf. Cic. Lig. 34]».
NOTA CRITICA
V. tenta di evidenziare l’accezione positiva (“agire d’intesa”) e negativa (“cospirare”, “complottare”) insita nella natura di coniuro e di conspiro, elemento che rende i due verbi sinonimi.