ELEGANTIE
V 86, 1: Consciscere fere ad mortem pertinet; plerumque enim sic legimus: ‘mortem sibi ipse conscivit’, ‘mortem tibi ipse consciscis’, ‘mortem mihi ipse consciscam’, ‘cogam te ad mortem tibi per te ipsum consciscendam’
DEFINIZIONE
Darsi alla morte, risolversi per il suicidio (in unione a sostantivi come necem o mortem)
FREQUENZA
- De vero bono: II 3, 2 («Et ut de iis dicam qui mortem sibi ipsis conscivere, ne multis exemplis immorer, […]»). III 5, 8 («Vide ut grata est amatori difficultas; sepe hic tedio lassatus mortem sibi ipse conscivit»)
- De libero arbitrio 816-820: «aut quomodo potuit Deus ingenium illius ceterorumque similium magis aperto iudicio condemnare, quam ut permitteret illum […] mortem ipsum sibi consciscere, […]?»
- Gesta Ferdinandi II 16, 10: «Si ferrum ad manum fuisset, mortem fortassis sibi ipse [scil. Bernardus] conscisset, […]»
- Antidotum in Facium: I 5, 47 («At hoc preteritum a ‘scio’ mutuatum est. Esto: et si alius significationis est ‘scivi’ a ‘scisco’, alius a ‘scio’. Cur non etiam ‘descivi’ a ‘descio’? An quia ‘descio’ non reperitur? At istud contra superiorem tuam rationem facit. Sed, ut ita sit, fateare necesse est ‘conscisco’, ‘ascisco’, ‘rescisco’, que eiusdem nature sunt, habere sua preterita ‘conscivi’, ‘ascivi’, ‘rescivi’»). III 9, 37 («Nos sicut admiramur que maluit mortem sibi consciscere ne vim pateretur, sic illam impudicitie absolvimus que omnia citra mortem, immo adeo citra periculum mortis, fecit ne violaretur»)
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
ThlL IV: 369-370, s.v. conscisco: 1. “stabilire”, “decidere”, “deliberare”, “scegliere”, “risolversi” («t. t. iuris publicim rite decernere, statuere, sim.»; «extra ius publicum i. q. meditatus aliquid malum exsequi, constituere, sibi adferre»; Forcellini, s.v. conscisco: «Stricto sensu, pro deliberare, decernere, statuere, fuit verbum reipublicae proprium»); 2. “Procurarsi”, “fornirsi” («i. q. sibi comparare»; Forcellini, s.v. conscisco: «Latiori sensu, et quidem in usu frequentiore habet significationem exsequendi, ut consciscere sibi mortem,nempe exsequi id quod deliberaveris et decreveris: et conscisciquasi per euphemismum dicuntur ea mala, quae nos libere ac voluntario nobis ipsis eligimus atque inferimus»). Tuttavia, Blaise chr. (s.v. conscisco) riporta che il verbo è confuso con adscisco («c. adscisco, adjoindre»).
LATINO MEDIEVALE
Il significato del verbo talvolta è sovrapposto a quello di asciscere (Blaise med., s.v. conscisco: «c. adscisco, adjoindre»). L’unico a riportare la corretta accezione del verbo è Papias, il quale nell’Elementarium associa al perfetto conscivit due valori: quello di “infliggere” (così come DMLBS, s.v. consciscere: «to inflict […] on oneself») e quello di “decidere” (Elem., s.v. conscivit: «Conscivit, intulit, consentit»). Lo stesso fanno Giovanni Balbi (Cath., s.v. conscio: «Papias etiam dicit: ‘Conscivit, consentit, intulit’ [cfr. Papias Elem., s.v. conscivit]») e Vincenzo di Beauvais (Speculum doctrinale I, Breve vocabularium, c. XLVIII, vocabula incipientia per ‘c’: «Consciscere, irrogare, vel consentire, constituere»).
LATINO UMANISTICO
Le Ver, s.v. conscio: «Conscisco .scis – .i. incipio conscire – inchoativum Consciscere – secundum Papiam .i. coniungere, inferre, irrogare [cfr. Papias Elem., s.v. conscivit]». Nebrija, s.v. consciscere mortem: «matarse». Perotti lib. 1, epig. 32, 5: «et conscisco, quod fere ad mortem pertinet. Plerunque enim sic legimus: ‘mortem sibi ipsi conscivit’, ‘mortem tibi ipsi conscisces’, ‘mortem mihi ipsi consciscam’, ‘cogam te ad mortem tibi ipsi consciscendam’, hoc est ‘se ipsum interfecit’, ‘te ipsum interficies’, ‘me ipsum interficiam’, ‘cogam te ad te ipsum interficiendum’. Quod ex eo tractum est, quod, qui interficere sese deliberant, sibi ipsi conscii sunt, nec rem cum aliis communicant, ne sint sibi impedimento». Calepino, s.v. conscisco: «consentio sive sciens consentiensque infero. Cicero Mario: Mortem mihi cur consciscerem causa non est visa, cur optarem multae [Cic. Epist. VII 3, 4]».
NOTA CRITICA
Obbiettivo di V. è quello di restaurare l’originaria elegantia di consciscere distinguendo il termine da ascisco (“aggiungere”, “adottare”) giacché i due verbi iniziano a essere confusi a partire dalla letteratura cristiana (cfr. Latino classico e tardo-antico) e dall’età medievale (cfr. Latino medievale).