ELEGANTIE
V 21, 1-2 e 4: (1) Coniurare et conspirare fere in malum accipiuntur quotiens in patriam aut bonum principem coniuratio fit atque conspiratio. (2) Sed si honesta causa id fiat in bonum etiam accipi debent. Nam et Mutius Scevola ad Porsennam regem inquit: «trecenti coniuravimus principes iuventutis romane, ut in te hac via grassaremur» [Liv. II 12, 15]. […]. (4) […]; coniuratio semper in alterius perniciem grassari solet
DEFINIZIONE
Congiurare (in senso negativo o positivo)
FREQUENZA
- De vero bono: I 4, 6 («Cyclopas atque Centauros […] una habitare quasi in nostram perniciem coniuratos»). III 4, 27 («An non tenes memoria cuiusmodi fuerit Catonis tui sententia de coniuratis»)
- De falso credita Constantini donatione VIII 30: «coniurarunt in eum pariter nationes an quae prima?»
- Antidotum in Facium: I 8, 35-37
V. in Ant. in F. I 8, 35-37 desidera contraddire quanto avanzato da Bartolomeo Facio in Invective I 67, 1-5: da un lato, Facio identifica come errore il fatto che in Gesta Ferdinandi I 19, 9 («Ideoque inter eos reges fere convenit, veluti conspiratos et inter se ament») l’umanista ricorra al participio passato conspirati per identificare i responsabili di un complotto (nell’ottica di Facio, conspirare non è deponente, motivo per cui sarebbe stato più giusto adoperare il participio presente conspirantes); al contrario, V. giustifica la propria scelta sottolineando che «ista voce significantur qui conspirant, ut coniurantes qui coniurant nunc, non qui coniuraverant» e adopera coniuro e conspiro come sinonimi.
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
ThlL IV: 339-341 (s.v. coniuro) riporta tre significati: 1. “giurare insieme ad altri” e, quindi, “congiurare” («simul cum aliis iurare» in senso positivo: «speciatim […] de foedere, societate hominum» o in senso negativo: «de seditione, tumultu sim.»), 2. “supplicare”, “scongiurare” («i. q. obsecrare, obtestari, adiurare»). In età tardo-antica, Servio ricorre a coniuro nella prima accezione (Aen. VIII 4: «nota de re bona coniurationem dici posse: nam coniuratio τῶν μέσων est»). Nella letteratura cristiana coniurare acquisisce il nuovo significato di “esorcizzare”, come testimoniato da Blaise chr. (s.v. coniuro: «conjurer, supplier, avertir (plus rare dans l’exorcisme que adiuro) adjurer, conjurer»).
LATINO MEDIEVALE
Coniuro vale “supplicare”, “scongiurare” e, in relazione alle possessioni demoniache, “esorcizzare” (Isid. Orig. VI 19, 56: «Hoc est exorcismus increpare et coniurare adversus diabolum; […]», VI 19, 55: «Exorcismus Graece, Latine coniuratio, sive sermo increpationis est adversus diabolum, ut discedat»; Hug. Der. I 112, 6, s.v. iubeo: «Et hinc iuro -as -avi -atum, et componitur adiuro -as, coniuro -as, in eodem sensu, scilicet exorcizare et coniurare, idest simul iurare, conspirare, coniurationem facere», I 112, 9, s.v. iubeo: «adiuro et coniuro pro exorcizare»; Iohan. Balb. Cath., s.v. iuro: «Et componitur ut adiuro <->ras, coniuro <->ras, in eodem sensu, scilicet exorcizare et coniurare, idest simul iurare, conspicere, coniurationem facere»). Raramente il verbo è interpretato nel senso di “giurare insieme”, “congiurare” (Papias Elem. s.v. conspirare: «Conspirare, coniurare, consentire»; Eber. Grec. XV 31-33: «Peierat affirmans, sed periurat sacra frangens, / Abiurat patriam nunquam rediturus in illam, / Adiurat vel coniurat quaerens dubium quid»).
LATINO UMANISTICO
Perotti in lib. I epig. 10, 148 ripropone la lezione di V.: «[…]. Et coniuro quod proprie est conspiro, idest in alicuius perniciem iuro, a quo coniuratio hoc est conspiratio. Capiuntur tamen aliquando conspiro et coniuro in bonam partem, sed perraro. Cicero pro Ligario fratrum conspirationem dixit [Cic. Ligar. 34], quasi unanimitatem [Vall. Eleg. V 21, 3]. Horatius: Et coniurat amicae [Hor. Ars 411]». Inoltre, in lib. I epig. 135, 6 egli adopera come sinonimi conspiro e coniuro: «[scil. a spiro] Conspiro coniuro, a quo conspirator, conspiratrix et conspiratio, de qua superius locuti sumus». Lo stesso vale anche per Nebrija (s.v. coniuro: «conjurar conspirando», ossia “congiurare complottando”) e Calepino (s.v. coniuro), il quale riporta la definizione presente in Eleg. V 21, 4 («frequenter in malum dicitur, sicut et conspiro. […]. In bonum cum honesta causa sit; unde Mutius Scaevola: trecenti, inquit, coniuravimus principes iuventutis Romanae, ut in te hac via grassaremur [Liv. II 12, 15]. Horatius: Et coniurat amicae [Hor. Ars 411]»).
NOTA CRITICA
Da un lato, l’umanista desidera ripristinare le originarie accezioni relative a coniuro, che avevano cessato di risultare prevalenti con gli autori della letteratura cristiana tardo-antica e con i grammatici di epoca medievale giacché entrambe le categorie ricorrono a coniurare anzitutto nel valore secondario di “scongiurare” e nel significato innovativo di “esorcizzare”. Dall’altro lato, V. tenta di evidenziare l’accezione positiva (“stringere un patto”) e negativa (“ordire una congiura”, “complottare”) insita nella natura di coniuro e di conspiro, elemento che rende i due verbi sinonimi.