ELEGANTIE

V 77, 3: Comitari vero minorum potius erga maiores

DEFINIZIONE

Accompagnare, scortare (un superiore)

FREQUENZA

  • De vero bono: II 9, 5 (cit. Aen. XI 51-52: «Nos iuvenem exanimum nec iam celestibus ullis / Debentem vano mesti comitamur honore»). III 28, 3 («Vellem fidicina ac tibicina hinc propius adessent, quos profecto accersiri iuberem qui te a cena redeuntem in morem C. Duilii comitarentur»)
  • De professione religiosorum: V 11 («Siquidem cum tibi in mari comitatum promitto idque iurans confirmo, non duo tibi gratificor, comitatum et iusiurandum, sed tantum modo comitatum […]»). VII 30 («si in mari tibi comitatum spoponderim idque iureiurando facturum me confirmaverim, unum gratificari tibi, non duo»)
  • Gesta Ferdinandi: I 6, 4 («Comitabantur autem has [scil. naves] complura navigia minora»). I 16, 9 («ipso duce comitante funeris pompam»). III 5, 13 («Progreditur igitur Iacobus e natali oppido suaque domo, sed iam non sua, […], equo sedens super omnes qui eum comitabantur eminens»). III 10, 4 («Nam neque regine tam affecta valitudine virum non comitari fas erat»)
  • Antidotum in Facium: III 2, 14 («An siquis Hispanie regulorum non existimare se diceret fore ex sua dignitate ut ipse prodiret in bellum adversus Scipionem Pompeium ve aut Cesarem quem tot reges comitarentur, non superbe tibi facere videretur?»). III 5, 16 («Hoc stultitie tue argumentum comitatur calumnia»). IV 14, 8 («Primo convivio eodemque ultimo […], secundum cenam, cum famuli ludere cepissent cum ariete qui presidis erat quique eum [scil. infantem Petri] passim comitabatur»)

CORRISPONDENZE

LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO

ThlL III: 1810-1816, s.v. comito: «comitem esse, prosequi, sequi». Forcellini, s.v. comitor: «Comitor, usitatius quam comito, est comitem me praebeo, assector (It. accompagnare; […])». Sotto questo aspetto, comitor è sfruttato sia in relazione a homines sia in relazione a deicomitantur homines» o «dei»; «alios homines» o «deos») e talvolta finisce per assumere il significato metaforico di “essere propizio”, “favorire” («comitantur dei homines, fere i. q. adesse, favere»). In età tardo-antica, comitor è impiegato come sinonimo di deduco da parte di Diomede (Gramm. I 315, 9: «comitor amicum»). Anche Blaise chr. (s.v. comitor) rende comitari con il francese «accompagner, marcher avec, aller avec» (“accompagnare”, “andare insieme a” qualcuno), «seconder, favoriser (en parl. de Dieu)» (“propiziare”), accezioni invalse sin dall’epoca classica e alle quali si aggiunge il nuovo significato di “esercitare la carica di conte” («exercer la charge de comte»).

LATINO MEDIEVALE

I valori sinora delineati non subiscono mutazioni, ragion per cui comitor continua a essere inteso nel senso di “avvantaggiare” (Blaise med., s.v. comitor: «seconder, favoriser»; Arnaldi-Smiraglia, s.v. comitor: «auxiliari», soprattutto in senso spirituale), “essere conte” (Niermeyer, s.v. comitari: «être comteto be a count»; Du Cange, s.v. comitari: «Comitis dignitatem tenere») e, in particolar modo, “seguire”, “scortare” (Arnaldi-Smiraglia, s.v. comitor: «iter facere, accompagnarsi»; DMLBS, s.v. comitari: «to accompany, follow»), il che è attestato in Papias (Elem., s.v. comitari: «Comitari commune est apud Boetium, id est simul ire, sequi»), Uguccione da Pisa (Der. M 86, 22, s.v. meo: «Et a comes […] comitor -aris, idest sequi, cum aliquo ire; unde hic comitatus -tus, societas vel comitatio») e Giovanni Balbi (Cath., s.v. comitor: «a comes dicit comitor <->taris <->tatus sum, idest sequi, cum alio ire»).

LATINO UMANISTICO

Le Ver, s.v. comes: «Comitor.taris .tatus sum vel fui, comitari – .i. sequi, cum alio ire, sociare .i. sievir, aler aveuc aultruy, s’acompaingnier». Nebrija, s.v. comitor: «acompañar al maior». Perotti lib. 1, epig. 2, 473: «Nam comes est qui simul cum aliquo it et tanquam ducem sequitur. […]. Ab hoc fit comito verbum et passivum eius comitor, sicur a socius socio et socior. […]. Comitor etiam deponens invenitur». Calepino, s.v. deduco: «Comitari est minorum, tam paucorum quam multorum».

NOTA CRITICA

Il discrimine che V. pone tra comitari e deducere/reducere risulta sconosciuto non solo ai Classici, ma anche ai grammatici delle successive epoche, che si servono di comitor nel semplice valore di “essere compagno”, “seguire”, “accompagnare” qualcuno. Tuttavia, i grammatici successivi all’umanista recepiscono il contenuto delle Elegantie e specificano che l’azione di comitari si riferisce agli inferiores che scortano i superiores (cfr. Latino umanistico).