ELEGANTIE
V 90, 3, 5-6: (3) ‘averto oculos aut mentem’ alicunde converto oculos aut mentem. […]; (5) aversus terga ostendens. (6) Unde illud Tullianum aliquanto obscenius sed ad rem declarandam pertinens: «et adversus et aversus impudicus es» [Cic. De orat. II 256]
DEFINIZIONE
- Distogliere da
- Mostrare le spalle, voltarsi indietro (al passivo)
FREQUENZA
- De vero bono: I 21, 1 («Cuius ita a vero mens aversa est ut de hoc dubitet?»). III 18, 1 («nisi flagitiosa quedam scelera, ante venerandum illius os admissa, vultum avertere coegerint; nec vultum modo avertere, sed in gemitum etiam […] singultusque erumpere»). III 23, 3 («nihil esse quod eque iuventutem a rectis studiis et ab omni virtute avertat»). III 23, 6 («iam ita feda atque horrida amica videatur ut ab ea quasi a cadaverosa facie te averteres et totum in angeli pulchritudinem converteres»)
- Gesta Ferdinandi: I 9, 5 («Et avertere quidem cursum fluminis imperator volebat»). I 11, 8 («quasi ex occulto in barbaros equites renovato clamore e latere incurrit aciemque ipso impetu avertit et labentibus ab equo plurimis in fugam convertit»). I 17, 16 («Imperator ob id anxius circuire muros et hortari omnes, ut qua cuique proximum esset ad menia succederent, quo certamen a machina turrique aliquantum averteretur»). II 2, 10 («quod omen Deus avertat»). II 7, 19 («refugientem ceteri vulnerant, subinde caput muli, ut ab instituto cursu averterent, percutientes»). II 13, 15 («dicitur Bernardus intulisse coniugii mentionem, et ad ea turbato vultu regina subiecisse «hui, senex scabide», nec plura his, avertens se iussisse Raimundum Torres […] retraheret longius a terra triremim»). II 16, 12 («Cuius turpitudini hicquoque cumulus accessit, ut cum ad transitum notorum atque honestorum virorum faciem vellet avertere, prohiberetur, ne illis posteriora ostenderet»)
- Epistola contra Bartolum: III 46 («[…], cur improbares alterum leonem a tergo in eodem habitu, non in humeros meos conversum, ne me laniare videretur, sed ab ea parte aversum in quam ferretur?»). III 54 («In lupa hoc mihi exigis, cum Veneti, […], aversa ora teneant ab ea parte in quam lembulis cimbulisque vehuntur»). VII 36 («[…]; lupam caput ab hasta aversum tenere»)
- Raudensiane note I 15, 96: «Sed si mercem perire passus est aut eam avertit aut vilioris data opera distraxit…» (cit. Dig. XIV 4, 7, 3)
- Antidotum in Facium: II 4, 37 (cit. Liv. XXVI 5, 9: «Disposita in muris Campanorum imbellis multitudo tantum tum eris crepitu qualis in defectu lune silenti nocte fieri solet edidit clamorem ut averteret etiam pugnantium animos»). III 10, 23 (cit. Invective II 107, 21-28 in merito a Gesta Ferdinandi II 16, 12: «Satis enim erat id dicere: ‘Cuius turpitudini hicquoque cumulus accessit quod in eum modum fune illigatus erat ne a pretereuntium aspectu ora posset avertere’»). III 10, 26 («Ego dixi illum prohibitum faciem avertere, ne posteriora ostenderet, tu hoc solum quod ora non posset avertere, non reddita causa cur non posset, quippe nisi ob hanc quam reddidi causam poterat»). IV 9, 21 (cit. Liv. XXV 26, 7: «Accessit et ad pestilentiam, commune malum, quod facile utrorunque animos averteret a bellorum consiliis»). IV 14, 10 («ita excepi ut subducto ad vehementiam ictus sinistro crure, pronus in arietem procubuerim ac surgens pre pudore, inter tibias meas, quas cervicetenus intraverat, herentem per aversa terga sustulerim resupinatumque proiecerim magis quam deposuerim»)
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
In ThlL II: 1319-1324 (s.v. averto) averto assume l’accezione di “volgere” altrove («i. q. vertere deflectere homines res»), come in Forcellini, s.v. avertere: «Averto est ab una in aliam partem verto, abduco, removeo; cui contrarium est adverto[…] It. volgere ad altra parte, allontanare, divertire, distogliere;[…]», ragion per cui aversus è interpretabile come «qui in posteriorem partem versus est; cui opponitur adversus» (Forcellini, s.v. averto). In età tardo-antica, continua a prevalere la nozione di allontanamento (concreto o metaforico) insita in avertere. Si veda Serv. Aen. IV 106: «Libycas averteret oras] plerumque trahitur schema ut aliquo ituri non ad locum, sed de loco ponamus significationem»; Non. De comp. doctr. IV, s.v. averruncare: «Averruncare, avertere»; ibidem IV, s.v. deicere: «Deicere, avertere. M. Tullius in Philippicis: nec vero usquam <discadebam> nec a re publica deiciebam oculos [Cic. Phil. I 1]»; Blaise chr., s.v. averto: «détourner, écarter, éloigner».
LATINO MEDIEVALE
I valori risultano immutati (cfr. DMLBS, s.v. avertere: «to turn away», «to avert, ward off, forfend», «to turn away from, reject»; Papias Elem., s.v. averuncare: «Averuncare, avertere»; Hug. Der. U 20, 18, s.v. verto: «Verto componitur averto, idest removere, ut averte oculos meos ne videant vanitatem [Psalm. 118, 37]; et avertere post tergum vertere, unde aversus -a -um, retro et in aliam partem versus»; Johan. Balb. Cath., s.v. averto: «Averto <->tis <->ti <->versum, idest removere; unde in psalmo Averte oculos meos ne videant vanitatem [Psalm. 118, 37]. Item avertere, idest post tergum vertere et componitur ab a<-> et verto <->tis»). Tuttavia, Arnaldi-Smiraglia (s.v. averto: «despicere», «aversari») ed Eberardo di Béthune (Grec. XVII 4-5: «In vi passivi notat avertor removeri, / Si sit deponens, designat spernere») mostrano che aversor (“disprezzare”) è confuso con averto/avertor.
LATINO UMANISTICO
Le Ver, s.v. averto: «.i. removere, separare, extra vertere, retro se convertere .i. destourner , oster, etc . et componitur ab *a et *verto, vertis» e s.v. aversus: «.i. retro in aliam partem versus et dicitur ab *averto .tis – .i. destournés, ostés, separés, remus», ma anche «spretus, vilipensus desprisiés, tenus vils». Nebrija, s.v. averto: «bolver algo de otra cosa» (“girare qualcosa dalla parte opposta”) e s.v. aversus: «cosa buelta de algun lugar» (“girato dalla parte opposta”). Perotti lib. 1, epig. 3, 328: «Adverto, quod est converto. Adverto enim et averto contraria sunt: adverto oculos, adverto animum, hoc est converto aliquo; averto oculos animum ve, idest aliunde removeo. Virgilius: Dii, talem terris avertite pestem [Verg. Aen. III 620]. Inde adversus et aversus. Nam adversus est oppositus; […]. Aversus est terga ostendens. Cicero: Et adversus et aversus impudicus es [Cic. De orat. II 256]». Calepino, s.v. averto: «alio verto, amoveo […] et cum dicimus averto oculos aut mentem significat aliunde removeo: ‘averto vero oculos’, idest aliquo converto» e s.v. aversus: «terga ostendit. […]. Cicero: Adversus et aversus impudicus es [Cic. De orat. II 256], quod est ex anteriore et posteriore parte muliebria pateris».
NOTA CRITICA
Obbiettivo di V. è quello di contrastare la tendenza (diffusasi a partire dall’epoca medievale) a confondere i valori di avertere con quelli di aversari, cioè “disprezzare” (cfr. Latino medievale).