ELEGANTIE
V 12, 1-2: (1) Assurgunt sani ut stent aut ut obviam eant; assurgunt egroti ut sedeant aut ut cubito innitantur, utrocumque modo in alterius honorem aut officii, aut benivolentie causa hoc agentes. (2) Ideoque fere adiungitur dativus, ut ‘advenienti magistratui omnes assurgimus, etiam morbo affecti’, videlicet ob honorem, et ‘pater, cum iaceret in lecto, redeunti a peregrina militia filio assurrexit, optatissimum illud caput amplexurus’, nempe ob caritatem
DEFINIZIONE
- Alzarsi
- Sollevarsi
FREQUENZA
- De vero bono I 1, 2: «Hi duo cum venissent nosque ipsique assurgentes resalutassemus, aliquantulum silentii subsecutum est»
- Gesta Ferdinandi: II 11, 10 («Ad quod nomen tantus exultantis turbe clamor excitatus est plerisque assurgentibus ac discursantibus»). III 2, 7 («Cui rex assurgens, dexteram porrexit eamque amplexatum exosculatumque ori suo admovit osculumque mutuum dedit»). III 5, 15 («tertio non procul ab rege cum adorasset, nec rex assurgeret nullumque dum signum clementie in vultu ostenderet»)
- Antidotum in Facium: I 5, 38 (cit. Plin. Epist. IV 30, 2: «Ille certis dimensisque momentis vel suptrahitur, vel assurgit»). III 11, 21 (cit. Gesta III 5, 15)
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
ThlL II: 937-939 (s.v. adsurgo): 1. «corpus iacens vel sedens erigere, elevare de hominibus, animalibus» e «speciatim assurgere propter reverentiam» (“alzarsi in piedi”, “sollevarsi”, “tirarsi su”); 2. «tumescere, crescere de rebus corporeis» (“crescere”, “gonfiarsi”); 3. «animo erigi (ad aliquid)» (“accrescere”, “ergersi” spiritualmente). In epoca tardo-antica sono proprio questi due ultimi valori del termine a essere particolarmente sfruttati, come testimoniato da Macrobio (Sat. I 24, 15: «adsurgens quisque in desiderium alios audiendi non vidit et se in idem munus vocandum»), Donato (Phorm. 275: «nostra[n] culpa east an iudicum] mire assurrexit in fiduciam defensoris; […]») e soprattutto Servio, il quale ricorre ad assurgere anche nel senso di “alzarsi come forma di rispetto” (Aen. IX 321: «[…] se attollere nobis] adsurgere»; ibidem XI 500: «desiluit] hoc ad Turni honorem refertur: quattuor namque erant apud Romanos quae ad honorificentiam pertinebant: equo desilire, caput aperire, via decedere, adsurgere»; Verg. Ecl. VI 66: «[…] viro Phoebi chorus adsurrexerit omnis] honorem paebuerit, ut Tmolius adsurgit quibus et rex ipse Phanaeus [Verg. Georg. II 98], id est cedit»; Georg. II 98: «Tmolius assurgit quibus et rex ipse Phanaeus] ut autem assurgit cedit sit, tractum est a sedentibus, qui in honorem alicuius surgere consueverunt»).
LATINO MEDIEVALE
I grammatici ricollegano al verbo il significato di “alzarsi” alla venuta di qualcuno come forma di rispetto (Papias Elem., s.v. assurgo: «Assurgo tibi dicitur»; Hug. Der. R 22, 39, s.v. rego: «et componitur [scil. a rego] cum ad et dicitur assurgo -is, idest ad adventum alicuius causa honoris surgere»; Johan. Balb. Cath., s.v. surgo: «et componitur [scil. a surgo] cum ad et dicitur assurgo <->gis,‘d’ mutato in ‘s’, idest ad adventum alicuius causa honoris surgere»; DMLBS, s.v. assurgere: «to stand up for (as mark of deference). […] to express thanks. […] to strive for, devote oneself to», ma anche «(of things) to rise, increase»).
LATINO UMANISTICO
Perotti in lib. I epig. 2, 20 uniforma la propria definizione a quella valliana: «Item Composita ab eo [scil. surgo] fiunt: assurgo, quod est erigor requirit que dativum fit que in alicuius honorem officii aut benevolentiae gratia. Assurgunt enim sani ut stent aut obviam eant; assurgunt aegroti ut sedeant; hinc advenienti magistro omnes assurgimus. Et pater, qum iaceret in lecto, redeunti e militia filio assurrexit, optatissimum illud caput amplexurus. Virgilius: Ut que viro Phoebi chorus assurrexerit omnis [Verg. Ecl. VI 66], hoc est: honorem fecerit». Nebrija (s.v. assurgo) traduce il termine con lo spagnolo «por se levantar a otro por onra» (“alzarsi di fronte a qualcuno come segno di onore”). Come Perotti si comporta anche Calepino (s.v. assurgo: «Huius [scil. surgo] composita sunt: assurgo, quod est erigor in alicuius honorem officii vel benivolentiae causa et sic dativo iungitur. Virgilius: Utque viro Phoebi chorus assurrexerit omnis [Verg. Ecl. VI 66], idest honorem fecerit»).
NOTA CRITICA
Gli esempi avanzati da parte di V. nelle Elegantie dimostrano che assurgo è adoperato soprattutto per esprimere la deferenza o l’affetto rivolto nei confronti dell’individuo per il quale ci si alza in piedi, ma non vengono prese in considerazione le accezioni metaforiche del termine (cfr. Latino classico e tardo-antico).