ELEGANTIE
V 7, 1-4: (1) Appeto cum affectu, […]; appeto qualiacumque, […]. (2) Unde de rebus expetendis scripsere philosophi, que scilicet peti debent, non autem de appetendis. (3) Ex quo derivatur appetitus, que immensa et immoderata cupiditas dicitur. (4) Quare qui dixit «omnia bonum quoddam appetere videntur»,[1] mallem dixisset expetere
[1] Marsico 2013: 229: «incipit della versione latina dell’Etica Nicomachea; nella diffusissima versione medievale di Roberto Grossatesta, rivista da Guglielmo di Moerbeke, si legge: omnis ars et omnis doctrina, similiter autem et actus et electio, bonum quoddam appetere videtur (cfr. Aristoteles Latinus, XXVI 1-3, fasc. IV, ed. R.A. Gauthier, Leiden, Brill 1973, I 1); il testo è pressoché identico nelle versioni di Leonardo Bruni, di Giannozzo Manetti e dell’Argiropulo; Giovanni Bernardo Feliciano impiega expeto, invece di appeto».
DEFINIZIONE
Ricercare con passione qualsiasi cosa
FREQUENZA
- De vero bono: I 5, 2 («quod natura bonum est id sua sponte appetitur, e contra quod malum est id natura devitatur, […]. Quod cum ita sit, unde fit tamen ut honesta fugiamus, vitia appetamus atque amemus?»). I 5, 3 («In quo nihil aliud nisi ipsum peccare et honesta inquinare videtur appetisse»). I 5, 4 («Ob id ipsum res appetuntur atque retinentur quod laboriose sunt, alioquin relinquende»). I 16, 3 («Illi magno ore decantant appetendas difficultates quod certe natura negat. Nos ipsius nature iura retinentes dicimus appetendas oblectationes, […]. Nulla enim res appetenda est preter voluptatem»). I 30, 1 («quia sine his illa nec appetenda sit nec esse possit»). II 8, 8 («An si honestas nihil ipsa potest princeps et domina, hec ancila et pedissequa appetenda est?»). II 10, 2 («nego gloriam nihil esse atque adeo affirmo esse rem magnam atque appetendam»). II 24, 2 («non est quod consulas appetendam honestatem»). III 5, 1 («magis appetamus vitia quam virtutes – […] quod natura bonum est id sua sponte appeti et quod malum id natura devitari -, […] assentior ut nullum unquam nisi bonum appetisse, malum vero refugisse contendam»). III 5, 2 («iis contraria quia bona sunt appetunt»). III 8, 6 («si minus aliarum at certe glorie quam manibus pedibusque appetebant»).
- De falso credita Constantini donatione VI 22: «Radix enim omnium malorum est cupiditas, quam quidam appetentes erraverunt a fide»
- Gesta Ferdinandi: I 3, 5 («is contemptus pecuniarum appetitusque amicitiarum et glorie»). I 5, 5 («Et iam appetebat solstitium estivum»). I 19, 3 («exacta iam estate, appetit autumnus»). III 10, 1 («herebat in dubio, an appetente atque instante tempore Perpinianum se conferret»)
- Epistola contra Bartolum I 16: «Id certe quod possumus faciamus, ne nostra crura, oratorum dico, appetere amplius temptent»
- Apologus in Pogium II: «aliena appetendo rapiendoque crevere» (Camporeale 1972: 507)
- Antidotum in Facium: I 15, 56 (cit. Liv. V 44, 6: «ubi nox appetit»). III 6, 11 (cit. Gesta I 19, 3). IV 5, 1 («‘appetebat’ […] est ‘appropinquabat’ sive ‘incipiebat’», spiegazione a cit. Liv. XXII 1, 1: «appetebat que Hannibal ex hibernis metuit»). IV 5, 2 («Ego sic emendandum puto: ‘iam ver appetebat quo (vel ‘cum’ Hannibal ex hibernis movit […]’»). IV 5, 3 («una cum Leonardo et Carolo Arretinis, ‘iam ver appetebat, cum Hanibal ex hibernis movit’»)
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
ThlL II/1: 283-287 (s.v. appeto) riporta che appetere può avere i seguenti significati: 1. (intransitivo) adpropinquare, “avvicinarsi”, “essere imminente”; 2. (transitivo) “impegnarsi a raggiungere”, “cercare di afferrare” («cum studio, impetu accedere, petere»); 3. (transitivo) “desiderare”, “bramare”, “cercare”, “aspirare a” sia bona/commoda sia mala/incommoda. In età tardo-antica sembra che appetere non abbia bisogno di particolari precisazioni e che, quindi, a prescindere dalla natura bona o mala del complemento oggetto requisitum cum affectu oppure cum ratione, esso sia generalmente inteso come avente il medesimo significato dei verbi petere (“cercare”, “aspirare a”, “cercare di ottenere”, ma anche “dirigersi”, “recarsi”), cupere, concupiscere (“desiderare vivamente/intensamente”), sectare, (“ricercare”), desiderare, optare (“bramare”) e affectare, attemptare (“tentare”, “assalire”). Ad esempio, Nonio Marcello associa adpetere ai seguenti termini: petere (De comp. doctr. IV, s.v. petere: «Petere, adpetere») e cupere (De comp. doctr. IV, s.v. petere: «Petere, cupere, adpetere»»). Blaise chr. (s.v. appeto) rende appeto con traduzioni estremamente generiche: ad esempio, «réclamer, exiger», «gagner», «rechercher».
LATINO MEDIEVALE
Non si registrano significativi cambiamenti linguistici. I grammatici tendono a concepire appetere nel senso di desiderare, requirere, acquirere e non forniscono ulteriori spiegazioni in merito alle circostanze in cui il verbo debba essere adoperato. Papias nell’Elem., s.v. affectare: «Affectare, desyderare, tentare, appetere […]». Uguccione da Pisa in Der. P 73, 18 (s.v. peto) riporta la seguente definizione di appetere: «Item peto componitur appeto -is, idest desiderare vel requirere vel acquirere, unde hic appetitus -tus et appetibilis -le, appetibiliter», ma si veda anche Der. A 339, 3 (s.v. arbitror): «unde arbitrium libera voluntas vel potestas, qua quis sponte vel bona vel mala appetere potest». Eberardo di Bethune, Grec. XVII 33: «Impedit adversans, adquirens appetit» (“Chi ostacola intralcia, chi si arricchisce desidera <sempre di più>”). Giovanni Balbi in Cath., s.v. appeto ripropone lo stesso passo di Hug. Der. P 73, 18 (s.v. peto): «[…] et est appetere deliberare, acquirere, requirere, unde hic appetitus -tus -tui […] et hic appetibilis et hoc appetibile et hic appetitor […]». Per quanto riguarda gli altri strumenti di ricerca lessicografica, Arnaldi-Smiraglia (s.v. appeto) propone una serie di sinonimi da affiancare ad appeto e tra questi si distingue expetere.
LATINO UMANISTICO
Continuano a predominare i significati invalsi in età classica e medievale. Le Ver, s.v. appeto: «affectare, cupere, desiderare, requirere .i. appeter , convoitier, desirer, affecter ou requerir». Perotti in lib. I epig. 20, 7 del suo Cornu Copiae è l’unico intellettuale a far propria la definizione valliana: «Appeto et expeto, quae ita inter se differunt quod appetimus, hoc est desyderamus, quaecunque libido fert, expetimus duntaxat honesta. Unde de rebus expetendis scripserunt philosophi, hoc est de rebus quae merito optari et perquiri debent». Nebrija (s.v. appeto) traduce appeto con lo spagnolo «codiciar bueno o malo» (“bramare ciò che è bene o ciò che è male”). Calepino (s.v. appeto) attribuisce ad appetere il medesimo significato di expetere («tam in bonum quam in malum sicut expeto capitur»): «Falluntur itaque qui differentiam assignant inter appetere et expetere, dicentes expetere cum ratione esse, appetere qualitercumque, expeto bona saneque honesta, appeto vero ex quo appetitus, quae est inmoderata cupiditas. Quod constat falsum in utroque quando ostendere licet et appeto ad bona atque honesta auctores usos fuisse et expeto ad inhonesta atque mala».
NOTA CRITICA
V. sostiene che si usa appetere quando si desidera qualcosa “con passione” (Eleg. V 7, 1: «Appeto cum affectu»), indipendentemente dalla natura del complemento oggetto che esso regge (Eleg. V 7, 1: «appeto qualiacumque»). Da appeto deriva anche appetitus, “che vuol dire brama insaziabile e incontrollata” (Eleg. V 7, 3: «Ex quo derivatur appetitus, que immensa et immoderata cupiditas dicitur»). Tuttavia, la distinzione che V. rileva tra appeto ed expeto non trova riscontro in nessuna epoca storica. Un’attenta disamina cui sono state sottoposte le opere valliane ha permesso di appurare due considerazioni. Innanzitutto, qualora il verbo si inserisca in un contesto temporale, appetere assume il valore di “avvicinarsi”, “approssimarsi” già contemplato in età classica (cfr. Ant. in F. IV 5, 1-3, passo in cui Valla, partendo dalla precisazione circa l’elegantia di appeto, è in grado di correggere e recuperare l’esatta lezione di Liv. XXII 1, 1, la quale risulta corrotta nei testimoni a sua disposizione). In secondo luogo, si riscontrano numerosi loci in cui l’umanista in riferimento a bona incorporea non usufruisce di expeto (come ci si aspetterebbe sulla base delle considerazioni avanzate nel capitolo delle Elegantie), ma di appeto (si vedano sorpattutto i passi del De vero bono).