ELEGANTIE
V 64, 1, 3 e 5-7: (1) Preparare et apparare ita differunt, […]; apparare ad dignitatem quandam ac verius pompam. […]. (3) At proemium apparatum reprehenditur quod plus pompe atque ostentationis quam utilitatis habere videatur. […]. (5) Idem De oratore III: «illa que in apparatu fori appellantur insignia» [cfr. Cic. Orat. 134]; (6) quanquam apparatus videtur interdum significare utrumque, ut apparatus belli quasi preparatio. (7) Sed ut dicimus naves non modo instructas sed etiam ornatas, quod quo res instructiores ad bellum eo pulchriores sunt, ita apparatum belli vocamus ubi instrumenta bellica etiam adornata sunt
DEFINIZIONE
Disporre (con magnificenza), allestire (sfarzosamente)
FREQUENZA
- De vero bono: III 4, 7 («Temperatus est qui tuo convivio interesse noluit utpote nimis apparato et luxurioso»). III 25, 24 («Putasne ut premeditata et apparata oratione opus sit?»). («»)
- Ad Alfonsum regem epistola II 3, 191: «dum postremo profectionem tempestivam, honestam, tutam apparant»
- Gesta Ferdinandi: I 5, 5 («multum enim temporis exequiis apparandis»). III 2, 7 («Ille quia in apparando comitatu tempus trivisset respondet»)
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
ThlL II: 269-271 (s.v. apparo) elenca fra i sinonimi di apparare «ornare», «opipare», «magnificare» (cfr. Forcellini, s.v. apparo: «Apparo est externa et sensibilia paro, adorno, instruo, comparo ad finem aliquem obtinendum […] It. preparare, allestire, mettere all’ordine; […]. Addito Ablat. est adornatus, instructus. […]. Item apparatum dicitur quod magno sumptu et magnificentia praestatur. […]. Ponitur de personis, et apparatus dicitur qui est ita affectus animo, ut promptus sit ad aliquid. […]. Item de oratione, quae summâ curâ ornata fuerit». Il termine a ogni modo può altresì svolgere la mera funzione di paro e, quindi, di praeparo. Inoltre, ThlL II: 256-258, s.v. apparatus: «actus apparandi, praeparatio» e, di conseguenza, esso è in grado di riferirsi tanto a «res parata, instrumentum, armatura» quanto a «sumptus, magnificentia» (specialmente di ambito oratorio). Donato e Nonio Marcello affiancano ad apparare sia verbi analoghi a parare (Don. Andr. 847: «omnia apparata iam sunt intus] quia infecta sunt, dicit ‘parata sunt’»; Non. De comp. doctr. IV, s.v. conparare: «Conparare, adparare») sia termini inerenti l’originaria accezione di apparo, ad esempio adornare (Don. Eun. 582: «‘adornant’ autem ex medio significatu pro apparant»; Phorm. 340: «cum ille et cura et sumptu absumitur] ‘cura’ in apparando, ‘sumptu’ in comedendo») e curare (Non. De comp. doctr. IV, s.v. curatum: «Curatum, cum dilectu apparatum»). Blaise chr., s.v. apparo: «se préparer à» (sinonimo di praeparo).
LATINO MEDIEVALE
Apparare continua a essere concepito come termine equivalente a parare e a praeparare (DMLBS, s.v. apparare: «to prepare, see to», «to equip, fit […] with […]»), ma non mancano tentativi di distinzione tra praeparo e apparo che fanno emergere il concetto di “adornare” proprio del secondo. Isid. Diff. app. 163: «praeparat qui desiderium rei praeit parando; apparat qui parato adicit». Papias Elem., s.v. parare: «Parare, disponere, praeparare, […]. A paro verbo componitur apparo, unde apparatus»; ibidem, s.v. struere: «Struere, moliri, cogitare, apparare» (ancora sinonimo di praeparo). Hug. Der. P 19, 26, s.v. paro: «Item paro componitur apparo -as, valde et diligenter parare, unde hic apparatus -tus» (inoltre, Der. P 19, 1, s.v. paro: «Paro -as -vi, preparare vel ornare»). Johan. Balb. Cath., s.v. paro: «Paro componitur ut apparo <->ras, idest valde et diligenter parare, unde hic apparatus <->tus <->tui».
LATINO UMANISTICO
Le Ver, s.v. apparo: «.i. diligentement appareiller .i. valde et diligenter parare, preparare, ornare, struere vel armare […] Apparatus […] appareillés, ornés adornatus». Nebrija, s.v. apparo: «aparejar con aparato». Perotti lib. 1, epig. 12, 43: «Ab hoc [scil. paro] composita fiunt Apparo et praeparo, quae inter se ita differunt quod […] Apparare vero est ad dignitatem quandam seu verius pompam, ideo oratores praeparare dicuntur quibus optinere causam possint. Apparatum vero prohoemium reprehenditur quod plus pompae atque ostentationis quam utilitatis habere videatur. Ponitur tamen aliquando apparatus pro praeparatione, ut belli et classis apparatus». Calepino, s.v. apparo: «significat ad dignitatem quandam ac pompam me apto. Cicero libro III De oratore: Illa quae in apparatu fori appellantur insignia» [cfr. Cic. Orat. 134]. Praeparo vero ante paro quae utilia mihi fore credo. Idem libro I Officiorum: Facile totius vitae cursum videt ad eamque degendam praeparat res necessarias [Cic. Off. I 11]. Et quanquam apparatus videatur utrunque significare, ut ‘apparatus belli’ quasi praeparatio, id tamen potius est ex quadam consequentia quam proprietate: nam ut dicimus naves non modo instructas, sed etiam ornatas, quia ut instructiores ad bellum eo pulchriores sunt, ita ‘apparatum belli’ vocamus quae ad bellum quodam decore et ornatu aptantur».
NOTA CRITICA
Scopo di V. è quello di restaurare gli originari e classici concetti insiti rispettivamente in praeparare (“disporre” in anticipo) e in apparare (“allestire” qualcosa con sfarzo e magnificenza), termini che a partire dall’epoca tardo-antica cominciano a essere elaborati come banali equivalenti di parare nel senso di “prepararsi” ovvero “preparare” (cfr. Latino classico e tardo-antico e latino medievale). Un tentativo che non compare per la prima volta nelle Elegantie, ma in diverse opere grammaticali risalenti al Medioevo (ad es. nelle Differentiae di Isidoro di Siviglia, nelle Derivationes di Uguccione da Pisa, nel Catholicon di Giovanni Balbi) e agli inizi del XV secolo (ad es. il Lexicon di Firmin Le Ver). In ogni caso, recepiscono l’insegnamento valliano Nebrija, Perotti e Calepino (cfr. Latino umanistico).