ELEGANTIE

V 20, 1-6: (1) Estimo et existimo a plerisque confunduntur cum diversa sint, sicut cogito et excogito. Ante enim est cogitare, deinde excogitare, licet non quicumque cogitat statim et excogitat. Ita prius rem estimamus, deinde qualis sit existimamus. (2) Estimare enim est considerare, existimare vero iudicare. (3) Quintilianus: «Consumptis affectibus, non reperiens quo digne modo vultum patris posset exprimere, velavit eius caput et suo cuiusque animo dedit estimandum» [Quint. Inst. II 13, 13]. (4) Cicero De legibus: «Sisenna, eius amicus, omnes adhuc scriptores, nisi qui forte nondum ediderunt, de quibus estimare non possumus, facile superavit» [Cic. Leg. I 7]. (5) Et in Verrinis: «Expendite hec atque estimate» [Cic. Verr. II 5, 23]. Unde dictum est estimare pro taxare, ab es, eris et time grece, quod est pretium latine. (6) Ovidius tertio de Tristibus libro: «Quod quicumque leget (siquis leget) estimet ante / compositum quo sit temporequoque loco» [Ov. Trist. III 14, 27-28]

DEFINIZIONE

Valutare, ponderare (sinonimo di perpendere e di expendere)

FREQUENZA

  • De vero bono: I 4, 3 («Quod quam inique comparatum est animadvertite, queso, atque estimate»). I 13, 10 («Volumusne igitur hec duo inter se estimare atque perpendere?»). II 4, 4 («Non maior iactura facta est, si recte estimare velis»). II 9, 2 («Quantum id fiat graviter stoici estimabunt»). II 10, 2 («hoc certe nihil illi si recte estimemus contumeliosum est»). III 3, 3 («Dicam ergo ingenue quod sentiam – an recte vos estimabitis -»). III 12, 3 («Quin etiam si recte estimemus, ne bonum quidem virtus dicitur»). III 24, 1 («Et quatenus de commutatione terrenorum bonorum cum divinis agimus, estimemus»). III 25, 24 («Verum an in tanta felicitate tu loqui poteris? Ipse estimabis»)
  • De professione religiosorum VI 5: «Hoc, quo sit apertius, exemplis confirman dum est et quasi testimoniis hominum publicisque iudiciis estimandum»
  • Gesta Ferdinandi: II 7, 21 («Ideoque statim divinum, si recte estimemus, numen apparuit»). III 2, 12 («Nam si recte estimemus, sibi fideliores esse quam regi reperientur»). III 4, 1 («non estimans quanto egrius ferenda fuit ea, quam ipse faciebat»). III 11, 5 («Siquidem, ut minimum est si pretium estimes regem vectigal pendere civibus suis»)
  • Raud. not. redazione primitiva I 25: «Falsum est letum gemina t scribi, presertim cum adsit diphtongus, que ubicunque adest, ibi duplex consonans esse non potest, nisi forte in aestimo, quod etiam raro sic scribitur»
  • De reciprocatione ‘sui’ et ‘suus’ LXXI 3: «res profecto, si vere aestimemus, maioris laudis quam cetera»
  • Antidotum in Facium: II 4, 3 (cit. Fest. p. 82: «Exemplum est quod sequamur, aut vitemus; exemplar ex quo simile faciamus. Illud animo estimatur, istud oculis conspicitur»). II 7, 16 («Eum tamen, non mei defendendi, qui iam absolutus sum, sed tue facundie perpendende atque estimande gratia, inspicere volo»). II 8, 30 («Eiusque immensam potestatem ac sapientiam spectent atque perpendant [De vitae felicitate, 69r]. More non sane facundorum scriptorum accipis ‘perpendunt’ pro ‘intelligunt’, cum ‘perpendere’ sit exacte considerare, ut in Elegantiis [Vall. Eleg. V 82]»). III 9, 43 («si utrunque casum recte estimemus»)

 

V. adopera aestimo in unione a perpendo, come in Ant. in F. II 7, 16 e soprattutto in Ant. in F. II 8, 30, passo con cui, tramite la citazione ripresa dal De humanae vitae felicitate, è possibile annoverare Bartolomeo Facio nella schiera degli aliqui che erroneamente fanno uso di perpendo come termine equivalente a intelligo, animadverto e, quindi, existimo.

CORRISPONDENZE

LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO

In ThlL I: 1096-1107, s.v. aestimo, aestimare vale perpendere e, a partire dall’epoca post-augustea, «i. q. iudico, arbitror, […] existimo, puto, censeo»: in sostanza, gli auctores classici preferiscono ricorrere a aestimare nella prima accezione. Questa tendenza decade in età tardo-antica, quando i grammatici conferiscono a aestimo prevalentemente il significato di “giudicare”, “rendersi conto”. Si veda Servio (Aen. IX 233: «spectentur] autem aestimentur»), Donato (Phorm. 344: «haec cum ratione<m> ineas] intellegas, aestimes», Eun. 632: «dum haec puto] id est aestimo, […]»), Nonio Marcello (De comp. doctr. IV, s.v. cognoscere: «Cognoscere est audire, aestimare», s.v. putare: «Putare, aestimare») e Blaise chr. (s.v. aestimo: «estimer, juger, croire, regarder comme […] penser, juger, imaginer»).

LATINO MEDIEVALE

Papias propone una distinzione tra aestimo ed existimo molto simile a quella di Eleg. V 20 (Elem., s.v. aestimare: «aestimare est quod non est putare, unde estimum idest aestimatio, quae species opinionis est velut de visu», s.v. appendere: «Appendere estimare perpensare»), ma confonde aestimare con existimare (Elem., s.v. estimare: «Estimare est apud animum nostrum, arbitrari vero iudicium animi proferre»). Uguccione da Pisa in Der. P 145, 12 (s.v. precor) avvalora il fatto che: «Item a pretium pretior -aris deponens, idest estimare», ma in Der. C 131, 1 (s.v. censeo) leggiamo: «Censeo -es -sui censum, iudicare, iubere, statuere, suadere, deliberare, nominare, estimare, numerare» e in Der. A 339, 1 (s.v. arbitror): «Arbitror -aris, existimare, sed differunt, quia existimare vel extimare est apud animum nostrum, arbitrari iudicium animi proferre». Giovanni Balbi segue lo stesso ragionamento del suo predecessore facendo valere aestimo nel senso di “valuto” (Cath., s.v. floccifacio: «Floccifacio <->cis, idest parum estimare, contemnere, parvipendere») e come sinonimo di existimo (Cath., s.v. abitror: «Arbitror <->traris <->tratus sum <->trari idest existimare vel estimare, sed differunt quod existimare vel estimare est apud animum nostrum; arbitrari vero iudicium animi proferre»). Anche Eberardo di Bethune adopera aestimare nel senso di “ritenere” (Grec. XXVI 167: «Ex ‘leo’ sume ‘lui’, sed quattuor aestimo tolli»).

LATINO UMANISTICO

Per Le Ver aestimo ed existimo valgono per “giudicare” (s.v. estimo: «cuidier .i. putare, opinari, arbitrari, autumare, suspicor, reor»). In lib. I epig. 55, 11, Perotti si limita a copiare il capitolo valliano: «Item aestimo, quod significat appretio, quasi aere taxo, […], aestimare aliquando etiam pro consyderare accipitur: Ovidius: “Haec quicunque leget, si quis leget, aestimet ante” [Ov. Trist. III 14, 27-28]. Existimare vero putare et iudicare est. Prius enim rem aestimamus, hoc est consyderamus; deinde existimamus, hoc est iudicamus, et ab aestimo fit existimo, […], quasi ex aestimatione statuo atque decerno. […]». Come V., Nebrija traduce aestimo con lo spagnolo «estimar e apreciar» (“valutare”). Calepino mostra di conoscere la lezione di Eleg. V 20 e la differenza posta dall’umanista tra aestimo ed existimo (s.v. aestimo: «significat a precio taxo, compositum ab aes et τιμὴ: pretium quasi aere taxo. […]. Ab aestimo fit existimo […], quasi ex aestimatione statuo atque decerno: prius enim rem aestimamus, idest consyderamus; deinde qualis sit existimamus, idest iudicamus»).

NOTA CRITICA

Così come in Eleg. V 2, 1 V. attribuisce a cogito il significato di “pensare” e a excogito quello di “trovare pensando”, in Eleg. V 20, 1-6 egli associa a aestimo l’accezione di “esaminare” e a existimo quella (conclusiva) di “giudicare”, “ritenere”. Il ragionamento prodotto da V. è ugualmente rilevabile in altri loci dell’opera, ad esempio in Eleg. V 82, in cui l’autore affianca perpendere al significato di exacte ponderare atque examinare (ossia aestimare) e non, come alcuni ritengono, a quello di intelligere e animadvertere (cioè existimare): non a caso, in Eleg. V 82, 4 viene riportato il medesimo esempio di Cic. Verr. II 5, 23 presente anche in Eleg. V 20, 5. L’umanista, forse proseguendo nel solco tracciato dai grammatici medievali (cfr. Latino medievale, soprattutto Papias), tenta di ripristinare l’originario valore di aestimare (“esaminare”, “ragionare” su qualcosa), verbo che fino al I secolo d.C. è concepito nell’unico senso di considerare e, quindi, “soppesare”, “esaminare”.