ELEGANTIE

V 90, 2, 4 e 6: (2) ‘Adverto oculos mentem ve’ aliquo oculos mentem ve converto; […]. (4) Adversus oppositus, opposito pectore atque obiecto; […]. (6) Unde illud Tullianum aliquanto obscenius sed ad rem declarandam pertinens: «et adversus et aversus impudicus es» [Cic. De orat. II 256]

DEFINIZIONE

  1. Rivolgere verso
  2. Opporsi a, stare di fronte (al passivo)

FREQUENZA

  • De vero bono II 22, 2: «Verumenim vero hoc primum velim mihi advertas defunctos a nobis modo non amari aut odio esse nisi inepte, sed amore vel odio dignos fuisse iudicari»
  • De libero arbitrio 660-662: «Atque illud mihi diligenter adverte, non eodem modo dici liberum arbitrium impediri voluntate Dei, ut praescientia»

 

Il participio perfetto adversus, –a, –um è rilevabile con altissima frequenza in tutte le opere di V.

CORRISPONDENZE

LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO

ThlL I: 861-873, s.v. adverto: «proprie […] vertit aliquid vel aliquem ad locum, ad aliam personam», ma in senso figurato (quando qualcuno advertit animum, mentem o sensus verso qualcuno o qualcosa) allora vuol dire intelligere/intellegere, intendere, cognoscere, cernere. Inoltre, ThlL I: 864-873, s.v. adversus: «de derectione […] ore fronte facie versus in aliquem, in aliqua partem» e quindi, in senso negativo, «cum notione opponendi inimice, hostiliter, ad impediendum, nocendum» (cfr. Forcellini, s.v. adversus: «Translate generatim ponitur pro contrario, inimico, molesto; quia quae contraria sunt, veluti ex adverso stant et nobis opponuntur»). In età tardo-antica, i valori risultano immutati.

LATINO MEDIEVALE

Lo stesso vale per l’epoca medievale: il verbo è inteso nel senso di “comprendere”, “essere consapevole”, significato per il quale non sempre è necessariamente richiesta (come in età classica) l’aggiunta di sostantivi quali animum, mentem o sensus (cfr. Papias Elem., s.v. respicit: «Respicit, considerat, advertit, retroaspicit, cognoscit»; Hug. Der. U 20, 19, s.v. verto: «adverto -is, idest […] perpendere, intelligere; anteverto -is, preintelligere, precognoscere»; Johan. Balb. Cath., s.v. adverto: «Adverto <->tis <->ti adversum ex ad<-> et verto <->tis et est advertere […] perpendere, intelligere»), oppure nel senso di “avvicinare” (cfr. Hug. Der. U 20, 19, s.v. verto: «adverto -is, idest vertere ad»; Johan. Balb. Cath., s.v. adverto: «Adverto <->tis <->ti adversum ex ad<-> et verto <->tis et est advertere vertere ad aliquid»). Il participio passato adversus è prevalentemente recepito con l’accezione di “nemico”, “ostile” (Arnaldi-Smiraglia, s.v. adversus: «adversarius»; DMLBS, s.v. adversus: «opposite […] adverse, unfavourable […] contrary»; Hug. Der. U 20, 2, s.v. verto: «Verso componitur adversor -aris, esse vel fieri adversum, unde adversus -a -um, contrarius, oppositus, malus, infelix»; Johan. Balb. Cath., s.v. adversor e non adverto: «unde adversus <->sa <->sum idest contrarius, oppositus, malus, infelix»).

LATINO UMANISTICO

Le Ver, s.v. adverto: «ex *ad et *verto .tis componitur Adverto.tis .ti .sum – ad aliquid vertere, perpendere, intelligere, percipere percevoir, entendre» e s.v. adversus: «Adversus .sa .sum – idem .i. contrarius, oppositus, malus, infelix, infestus». Nebrija, s.v. adverto: «bolver algo hazia otra cosa» (“rivolgere qualcosa di fronte a qualcos’altro”) e s.v. adversus: «buelto a algun lugar» (“rivolto verso qualcuno”). Perotti lib. 1, epig. 3, 328: «Adverto, quod est converto. Adverto enim et averto contraria sunt: adverto oculos, adverto animum, hoc est converto aliquo; averto oculos animum ve, idest aliunde removeo. Virgilius: Dii, talem terris avertite pestem [Verg. Aen. III 620]. Inde adversus et aversus. Nam adversus est oppositus; […]. Aversus est terga ostendens. Cicero: Et adversus et aversus impudicus es [Cic. De orat. II 256]». Calepino, s.v. aversus: «terga ostendit. Adversus oppositus est, veluti oppositio pectore atque obiecto. Cicero: Adversus et aversus impudicus es [Cic. De orat. II 256], quod est ex anteriore et posteriore parte muliebria pateris» e s.v. adversus: «contrarius».

NOTA CRITICA

Obbiettivo di V. è contrastare la tendenza invalsa dall’età medievale a ricorrere al participio passato adversus nel senso esclusivo di “ostile”, “nemico” (cfr. Latino classico e tardo antico), motivo per cui egli desidera restaurare le originarie accezioni del verbo advertere.